In een recente publicatie vat Biesta kern en ontvangst van de drieslag als volgt samen:
‘Er lijkt in Nederland enthousiasme te zijn ontstaan voor het idee dat het in het onderwijs niet alleen gaat om kennis en vaardigheden (kwalificatie) en vorming in normen en waarden, tradities en praktijken (socialisatie), maar dat onderwijs ook iets van doen heeft met de vorming van de persoon.’
Maar Biesta is niet erg positief over hoe met de drieslag wordt omgegaan:
‘Ik heb tot nu toe nog geen document kunnen vinden waarin Curriculum.nu serieus en gedetailleerd probeert de ideeën van de drieslag te analyseren en te documenteren. Ik heb het idee dat het “vrij spel” is, dat wil zeggen dat alle groepen er op hun eigen manier mee zijn omgegaan.’
Hoe komt het nu dat de drieslag enthousiast wordt omarmd maar niet leidt tot breder en dieper nadenken over het curriculum?
De drieslag kan helaas makkelijk worden íngevuld met gangbare benaderingen over het curriculum zonder dat deze ter discussie worden gesteld. Veel onderwijsfilosofen hebben er op gewezen dat in het denken over algemene vorming vaak twee kampen kunnen worden onderscheiden: de traditionalisten en de progressieven. Voorstanders van beide benaderingen vullen ieder de drieslag anders in. In het voorstel van Curriculum.nu lijken deze verschillende interpretaties vervolgens moeiteloos te worden gecombineerd. Ik zal dit hieronder kort toelichten.
Kwalificatie. De traditionalisten wijzen op het belang va
n het verwerven van kennis voor vervolgopleiding en beroep en soms vragen ze om actualisatie van deze kennisbasis. De progressieven daarentegen vinden kennis onbelangrijk. Kennis zoek je wel op als je het nodig hebt. Zij wijzen vooral op het belang van de ontwikkeling van brede vaardigheden zoals probleem oplossen, kritisch en creatief denken et cetera. In het voorstel van Curriculum.nu is er aandacht voor beide aspecten.
Socialisatie. Dit wordt in de traditionele benadering vaak uitgewerkt als ‘fatsoen moet je doen’. In veel progressieve kringen wordt dit onvoldoende gevonden. Er is veel mis in de samenleving, denk aan toenemende ongelijkheid, bedreiging van democratische waarden en milieuproblemen. Het is de taak van het onderwijs om leerlingen hiervan bewust te maken en hen ook een handelingsperspectief te bieden hoe hiermee om te gaan. In het voorstel van Curriculum.nu wordt hier ook aandacht aan besteed. Niet alleen door het opnemen van maatschappelijke vraagstukken in alle leergebieden, maar door uitwerking van burgerschap als leergebied.
Persoonsvorming. In de traditionele benadering van persoonsvorming gaat het vooral om het ontwikkelen van eigenschappen en houdingen die het leren en inpassen in de samenleving bevorderen zoals goede werkhouding, doorzetten, discipline et cetera. In een progressieve benadering gaat het er vooral om dat je leert worden wie je bent. Dat je je interesses en talenten ontdekt en deze verder ontwikkelt. Daarvoor is het vooral van belang dat leerlingen een veilige omgeving wordt geboden waarin er ook sprake is van keuzevrijheid. Ook hieraan probeert het voorstel van Curriculum.nu tegemoet te komen.
En daarmee is de kous af. Of toch niet?
Algemene vorming als inleiding in perspectieven:
Een wereld openen voor de persoon
De persoon openen voor de wereld
Personen openen voor elkaar
Voorstanders van zowel de traditionele als progressieve benadering kunnen prima uit de voeten met de drieslag en het voorstel van Curriculum.nu lijkt beide benaderingen een plek te geven. Maar is dat wel echt zo? Een combinatie van kennis en inhoudsloze brede vaardigheden resulteert nog niet in krachtig denkgereedschap voor het creatief en kritisch ontwikkelen en samenhangend organiseren van kennis. Maatschappelijke vraagstukken op de agenda zetten zorgt er nog niet voor dat leerlingen ook worden toegerust hier grip op te krijgen. Net zoals het bieden van keuzevrijheid onvoldoende is om leerlingen te laten ontdekken wat ze echt belangrijk vinden, willen en kunnen.
Er is echter ook een andere, en productievere, insteek van algemene vorming die dit wel mogelijk maakt. Ook deze visie op algemene vorming heeft al een lange geschiedenis, maar is zelden goed uitgewerkt. In deze benadering staan perspectieven centraal. Dit zijn manieren van ervaren, kijken, denken en werken. Neem een groot thema als klimaatverandering. Dit kan en moet vanuit verschillende perspectieven (in cursief) worden benaderd om hier grip op te krijgen. Dat begint al met de aanduiding, waarom heet het nu klimaatverandering en geen klimaatcatastrofe? (taal). Hoe zijn opvattingen hierover in de tijd veranderd? (historisch). Hoe heeft ons gebruik van energie hieraan bijgedragen en hoe kunnen we daar iets aan doen? (energetisch). Wat zijn de ecologische en economische consequenties van klimaatverandering? Waar is de impact van klimaatverandering het grootst (geografisch). Wie worden daarbij het meest getroffen? (gelijkheid). Wie kunnen beleid hiervoor ontwikkelen (politiek-bestuurlijk). Hoe beïnvloedt dit onze keuzevrijheid? Wat kunnen we zelf doen en waarom doen we niet altijd wat we vinden dat we zouden moeten doen (psychologisch). Wat zegt klimaatverandering over de wijze waarop we ons als mensen tot de natuur verhouden? (levensbeschouwelijk).
Volgens deze vormingstraditie bestaat de kern van algemene vorming eenvoudig uit het inleiden van leerlingen in een breed scala aan perspectieven. Deze perspectieven vervullen drie belangrijke functies, ze: (1) openen een wereld voor de persoon, (2) openen de persoon voor de wereld, en (3) openen personen voor elkaar. Laten we de drie functies eens nader bekijken. Als leerlingen worden ingeleid in een perspectief leren ze de wereld op een nieuwe manier te bekijken, te bevragen en kennis hierover te ontwikkelen. Tegelijkertijd ontdekken leerlingen hierdoor ook nieuwe aspecten over zichzelf. Ze ontwikkelen zelfkennis.
Ze ontdekke
n wat ze belangrijk vinden en wat ze interessant vinden en goed of minder goed kunnen. Ten slotte zal een leerling die ingeleid is in meerdere perspectieven meer bereid zijn om in gesprek te gaan met anderen omdat hij of zij de ander beter kan begrijpen en minder snel zal (ver-)oordelen.
Biesta’s drieslag nodigt onbedoeld uit een gangbare traditionele of progressieve benadering van algemene vorming uit te werken (al dan niet in een mix). Via deze drieslag kom je echter niet snel tot het denken over algemene vorming als inleiden in perspectieven. Dat is heel jammer omdat deze benadering bij uitstek geschikt is om geïntegreerd te werken aan de doeldomeinen kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming in het kader van algemene vorming. Ik zal hieronder kort bespreken hoe een perspectiefgerichte benadering van vorming bijdraagt aan elk van de doeldomeinen.
Kwalificatie. In perspectieven worden kennis en vaardigheden geïntegreerd tot krachtig denkgereedschap. Leerlingen leren niet evolutie, geschiedenis of grammatica, maar ze leren evolutionair, historisch en taalkundig denken en werken. Bovendien fungeren perspectieven als kapstokken waarbinnen heel veel kennis samenhangend (in doorlopende leerlijnen) kan worden georganiseerd.
Socialisatie. Leerlingen die zijn ingeleid in een breed scala aan perspectieven zijn in staat om maatschappelijke vraagstukken vanuit verschillende invalshoe
ken te benaderen en leren hoe ze hier verantwoorde keuzes over kunnen maken. Bovendien hebben deze leerlingen geleerd om hun eigen perspectief af en toe los te laten en zich te verplaatsen in het perspectief van de ander(-en). Dit is een belangrijke voorwaarde om telkens weer productief in gesprek te gaan met anderen, hoe verschillend de standpunten (aanvankelijk) ook lijken te zijn.
Persoonsvorming. In de hier voorgestelde benadering is persoonsvorming het vertrekpunt voor algemene vorming. Inleiding in perspectieven wordt hierin beschouwd als cruciale voorwaarde voor persoonsvorming. Perspectieven bieden leerlingen immers zicht op wat er allemaal mogelijk is. Pas binnen deze kaders kunnen leerlingen echt ontdekken wat ze belangrijk vinden, wat ze interessant vinden en goed kunnen, wat ze willen leren, hoe ze hun eigen leven willen vormgeven, hoe ze met anderen willen omgaan en hoe en aan welke samenleving ze een bijdrage willen leveren.
Biesta heeft de drieslag geïntroduceerd om het denken over het curriculum te verdiepen en te verbreden. In de praktijk lijkt het echter curriculumdenken volgens de gebaande traditionele en progressieve paden te bevorderen. Daarmee blijft een benadering van vorming als inleiden in perspectieven buiten beeld. Terwijl deze ‘derde weg’ juist de beste papieren heeft om de drie doeldomeinen in balans te ontwikkelen.
Voor een beknopt overzicht van de traditionele en progressieve benadering en vorming als inleiden in perspectieven met verwijzingen naar andere bronnen:
Janssen, F.J.J.M., Hulshof, H. & Van Veen, K. (2019). Wat is echt de moeite waard om te onderwijzen? Een perspectiefgerichte benadering. Leiden: StudioS2B.
Voor een voorlopig overzicht van perspectieven voor algemene vorming:Janssen, F.J.J.M. (2020). Vragen leren stellen voor het leven. Didactief.
Fred Janssen is hoogleraar Didactiek van de Natuurwetenschappen en werkzaam bij het ICLON aan de Universiteit Leiden.
Lees ook de reactie van Gert Biesta op deze column. Meer blogs van Biesta lezen?
1 Biesta’s drieslag: denkaanzetter?
2 Biesta’s wenkend en wijkend wonderland
3 De gevaarlijke mythe van de brede vaardigheden
4 Diep leren op afstand
5 Kerndoelen herzien? Ja graag. Maar hoe dan?
6 Vragen leren stellen voor het leven
7 Wat willen we onze kinderen leren?
8 Motiveren, gedifferentieerd uitdagen én formatief evalueren
9 Stel de juiste vraag
10 Context telt, ook bij NPO
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
