‘In het onderwijs gaat het naast kwalificatie en socialisatie altijd ook om de vorming van de persoon, gericht op het volwassen in de wereld willen zijn. Daarom is een pedagogische oriëntatie in het onderwijs onontbeerlijk.’
Prof.dr. Gert Biesta
Voor de zomervakantie sprak ik bij een onderwijsconferentie een wijze oude man over curriculum.nu en hoe deze club de drieslag van Biesta, in het bijzonder het begrip ‘subjectificatie’, gebruikt zou hebben als kapstok en legitimatie voor de nieuwe curriculum-voorstellen. Ik ben toen een beetje gaan rondvragen en de consensus was: Biesta kon ongetwijfeld nooit achter de manier staan waarop curriculum.nu zijn drieslag gebruikt. In de voorstellen wordt die namelijk aan alle kanten gemangeld. Dit beeld werd nog eens bevestigd in zijn septemberstuk in Didactief.
‘Ik schrik ook als persoonsvorming wordt neergezet als het proces waarin leerlingen hun eigen kwaliteiten en voorkeuren leren kennen. Onderwijs is er juist om leerlingen aan te sporen die kwaliteiten en voorkeuren te bevragen – egoïsme is immers ook een kwaliteit en racisme ook een voorkeur.’
Hoe zit dat nu? Hoe kan een curriculumherziening worden opgehangen aan de theorieën van Biesta, terwijl diezelfde Biesta toch wel fundamentele twijfels lijkt te hebben over de producten die nu op tafel zijn gelegd?
Voor de duidelijkheid, Gert Biesta is niet een schimmige uit een kelder getrokken vage gelegenheidstheoreticus. Hij is een zeer gerespecteerde autoriteit en als zodanig verbonden aan verschillende universiteiten in binnen- en buitenland. Van 2015 tot 2019 was hij geassocieerd lid van de Onderwijsraad. Zijn boeken worden wereldwijd gelezen. Biesta is momenteel hoogleraar aan Maynooth University (Ierland), de Universiteit van Edinburgh (Schotland) en de Universiteit voor Humanistiek.
Onderstaande is een vrij verslag van de correspondentie met Gert Biesta. Ik heb toestemming gekregen om de wisseling te delen. De illustraties zijn van hem. En ook die gebruik ik met permissie. Ze komen uit de PowerPoint presentatie die hij op 17 september 2018 heeft gehouden voor en op uitnodiging van de ontwikkelteams van curriculum.nu.
Professor Biesta, kent u de tussenproducten van Curriculum.nu? En staat u achter de manier waarop zij uw drieslag hebben geïnterpreteerd?
‘Ik heb, voor mijn column in Didactief, de voorstellen voor Kunst en cultuur en Burgerschap gelezen. Het werd me daarbij niet goed duidelijk wat er met ‘de drieslag’ wordt gedaan. Ik heb tot nu toe geen document kunnen vinden waarin curriculum.nu serieus en gedetailleerd probeert de ideeën van de drieslag te analyseren en documenteren. Ik heb het idee dat het "vrij spel" is, dat wil zeggen dat alle groepen er op hun eigen manier mee om zijn gegaan. Ik heb inderdaad gezien dat "mijn" drieslag wordt gehanteerd, maar ik ben er nog steeds niet achter hoe precies. Dit staat er bijvoorbeeld op de curriculum.nu website onder "Veelgestelde Vragen":
“Ondanks de motie in de Tweede Kamer is er vooral bij Burgerschap wel aandacht voor persoonlijkheidsvorming. Hoe kan dat?
De ontwikkelteams werken aan bouwstenen (de benodigde kennis en vaardigheden) die als basis dienen voor herziening van de kerndoelen en eindtermen, maar ook om scholen in staat te stellen op eigen wijze invulling te geven aan de brede opdracht van het onderwijs. In deze brede opdracht gaat het om een goede balans tussen de drie hoofddoelen van het onderwijs: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming. De opbrengsten van de ontwikkelteams beperken zich tot de kennis en vaardigheden die voor alle leerlingen gelden omdat ze van belang zijn voor vervolgonderwijs en maatschappelijk functioneren. Daarbij hoort inderdaad niet een uitgewerkte visie op persoonlijke vorming, die invulling is aan de school. Zo beperkt burgerschap zich wat waarden betreft tot die waarden die ononderhandelbaar zijn in een democratische samenleving. Het ontwikkelteam werkt deze zo uit dat het ruimte laat aan de school om invulling te geven aan haar eigen identiteit of onderwijsvisie.”
Dit is conceptueel behoorlijk rommelig: allereerst wordt persoonsvorming verward met persoonlijkheidsvorming en dan vervolgens benoemd als persoonlijke vorming. Dit zijn drie heel verschillende dingen die niet zomaar op een hoop geveegd kunnen worden.’
Is het niet vreemd dat u de hoofdrol heeft gekregen in een stuk waaraan u zelf part noch deel had?
‘Iedereen is natuurlijk vrij om mijn werk te lezen en te gebruiken, maar het is jammer dat er niet een poging is ondernomen om zo scherp mogelijk te krijgen waar het in de drie doeldomeinen nu precies om gaat – waar ik uiteraard graag aan had willen bijdragen.’
Volgens de heer Douma, de voorzitter van curriculum.nu, zou de drieslag zoals de ontwikkelteams die toepassen wettelijk verankerd zijn. Hij baseert zich daarvoor op WVO artikel 10 lid 2. Is Douma’s interpretatie van dit artikel naar uw mening juist?
‘De verwijzing naar WVO artikel 10, lid 2 klinkt, zacht gezegd, nogal geforceerd. Daar gaat het over het vak "persoonlijke vorming" in de theoretische leerweg van het VMBO – dus een heel specifiek stukje van de wetgeving – en ook is het zo dat persoonlijke vorming daar over heel praktische zaken gaat (dat leerlingen leren om gezond te leven, bijvoorbeeld), wat van een totaal andere orde is dan subjectificatie.’
Bent u van mening dat de wettelijke eis dat onderwijs ook persoonlijke vorming biedt, overeenkomt met uw visie op de hoofdtaak subjectificatie én dat deze hoofdtaak specifiek in de curricula voor alle vakken (vakgebieden) verwerkt dient te zijn?
‘Zie eerder – ik vind dat een wel erg creatieve interpretatie van de wetstekst (in de wetstekst duikt overigens ook het begrip persoonlijkheidsvorming op, voor zover ik het kan zien als synoniem met persoonlijke vorming – dus de wet is zelf ook conceptueel warrig).’
Kunt u delen wat voor de ontwikkelteams de opbrengst geweest is van het gesprek dat u met hen hebt gehad?
‘In mijn PowerPoint heb ik heel expliciet gewezen op de verschillen tussen persoonlijkheidsvorming, persoonlijke vorming en persoonsvorming, met name in termen van het onderscheid tussen vormen-van-personen en vorming-tot-persoon-willen-zijn (wat voor mij alles te maken heeft met de democratie en daarom niet als staatspedagogiek terzijde kan worden geschoven – wat in de Tweede Kamer is gebeurd omdat men daar ook niet de moeite heeft genomen zich te verdiepen in waar het hier om gaat). Ik heb ook nog op andere problemen gewezen – bijvoorbeeld dat er twee heel verschillende interpretaties van de idee van "grote vragen" circuleren, en ook dat de documenten eigenlijk blijk geven weinig kaas te hebben gegeten van curriculumtheorie en curriculumontwikkeling. En ik heb laten zien hoe volgens mij de drieslag opgepakt zou moeten worden in de curriculumontwikkeling. Is dat opgepakt door de ontwikkelteams? Ik denk het niet, getuige wat er bij burgerschap en kunst en cultuur uit is gekomen. Ik denk dat het proces al te ver onderweg was.’
Kunt u zich vinden in de wijze waarop de concept-eindproducten van curriculum.nu de drieslag "kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming" tot uiting brengen? Anders gezegd, bent u bereid uw naam verbonden te laten zijn aan de wijze waarop curriculum.nu uw drieslag "kwalificatie, socialisatie en subjectificatie" en de verschillende elementen daaruit in de curriculum-voorstellen verwerkt?
‘Voor zover ik het kan zien denk ik dus dat er behoorlijk veel misvattingen circuleren, en zou ik het niet handig vinden als bij dat alles naar mijn werk wordt verwezen, ofschoon ik dat natuurlijk niet kan verbieden!
Subjectificatie heeft niets te maken met persoonlijkheidsontwikkeling en persoonlijkheidsvorming – dat is een manier van denken die uit de persoonlijkheidspsychologie komt en ik zou, even snel, zeggen dat persoonlijkheidspsychologie het kind als "ding" beschouwt dat op een bepaalde manier gevormd moet worden (persoonlijkheidskenmerken moet verwerven), maar niet geïnteresseerd is in de mens als persoon die voor de uitdaging staat zijn of haar eigen leven te leiden. Voor de goede orde: de idee dat onderwijs iets van doen heeft met subjectificatie, met het subject-zijn van leerlingen, is goed verankerd in 200 jaar pedagogisch denken en doen, en heeft zijn grondslag en rechtvaardiging in de democratie, die immers geïnteresseerd is in de menselijke vrijheid maar wel vraagt dat mensen hun vrijheid op volwassen wijze inzetten, en niet als vrijheid-om-te-doen-wat-je-maar-wilt.’
Tot zover de correspondentie met Gert Biesta
De Kamer moet zich binnenkort buigen over de vraag of de voorstellen van curriculum.nu de Dijsselbloemtoets kunnen doorstaan. Aan deze opdracht gaat echter een andere, veel relevantere vraag vooraf: zijn de voorstellen conceptueel voldoende uitgekristalliseerd? Is er voldoende huiswerk gedaan door de ontwikkelteams? Op basis van het bovenstaande luidt de conclusie: nee.
De voorzitter van curriculum.nu, Theo Douma, zei het treffend afgelopen zaterdag, bij de bijeenkomst van Groen Links:
‘Er is een wetenschappelijke inbreng geweest en dat is heel iets anders dan een wetenschappelijke onderbouwing.’
Daar is alles wel zo ongeveer mee gezegd lijkt me.
De Dijsselbloemtoets eist:
‘Onderwijsinhoudelijke vernieuwingen dienen wetenschappelijk gevalideerd te zijn.’
Mocht de Kamer overwegen om curriculum.nu desondanks door te voeren dan is het niet onbelangrijk te weten dat een eventuele wetenschappelijke bodem onder de stukken niet bestaat. Net zo min als draagvlak trouwens.
Charlotte V.C. Goulmy is lerares Frans.
© Stichting beroepseer
Deze column verscheen eerder vandaag hier.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
