Klein verzet

In september 1941 geeft de Duitse bezetter opdracht om alle joodse leerlingen de toegang tot scholen te weigeren. De uiteindelijke bedoeling is om hen in aparte scholen samen te brengen en zo te scheiden van de andere Nederlandse kinderen. Al een jaar eerder zijn de joodse leraren van de scholen verwijderd, nu zijn de kinderen aan de beurt. Om alles vlot te laten verlopen krijgen besturen en scholen vlak voor de zomervakantie van 1941 de opdracht om een ‘opgave te verstrekken van de leerlingen, die van Joodschen bloede zijn’. De meeste scholen doen braaf hun werk, sommige zelfs met bovenmatige ijver. Toch is er hier en daar ook verzet tegen het ontslag van de joodse leraren en de gedwongen segregatie van joodse leerlingen.

Vooral in het universitair en middelbaar onderwijs klinken protesten bij het ontslag van joodse docenten. In Amsterdam, waar veel joden wonen, gaan leerlingen van het Vossius Gymnasium in november 1940 in staking omdat zes joodse leraren de laan uitgestuurd zijn. De staking wordt gebroken met de schorsing van een aantal leerlingen. De rector vindt eigenlijk dat de stakers een pluim verdienen, maar de curatoren van de school sturen de ouders een brief om hun kinderen voortaan in toom te houden. Zij vrezen sluiting van de school. Toch blijft het broeien.

Sommige scholen plegen ook lijdelijk verzet tegen het verzoek om de namen van joodse leerlingen te verstrekken. De Hilversumse Schoolvereeniging traineert de boel en wordt herhaaldelijk gemaand met haar opgave te komen. De Gooische Huishoudschool stuurt een lijst met namen van alle leerlingen met de opmerking dat ze het op het stadhuis zelf maar uit moeten zoeken. Leerlingen van het Stedelijk Gymnasium in Hilversum tekenen schriftelijk protest aan bij de burgemeester. Zij worden allemaal van school verwijderd. Enkele confessionele besturen weigeren mee te werken, omdat zij het in strijd met hun beginselen achten.

Op de Watergraafsmeerschool in het Amsterdamse Betondorp krijgt de directeur in juli 1941 van zijn personeel flink de wind van voren als hij de gevraagde namen aan het gemeentebestuur wil leveren. In het tamelijk geïsoleerde Betondorp zijn ruim honderd van de 1.800 gezinnen joods. Daar kwam de verwijdering van de joodse leerkrachten al hard aan. Nu is voor sommige meesters en juffen de maat vol. Het schoolhoofd is nog maar een paar jaar in functie. Hij is nogal autoritair in de ogen van veel leraren. Hij wil snel de namen krijgen van zijn personeel. Iedereen moppert, maar alleen meester Laurens Janszen weigert. Hij zegt tegen zijn hoofd dat hij alleen Nederlandse kinderen in zijn klas heeft en niet in staat is uit te maken wie joods is. Het hoofd ziet in de opstelling van Janszen een aantasting van zijn gezag. Daarom wordt Janszen met onmiddellijke ingang geschorst. Janszen denkt dat de bui in de zomer wel over zal waaien en dat hij na de vakantie weer op zijn eigen school aan het werk kan. Dat is niet het geval, hij wordt naar de noodlijdende christelijke Christiaan de Wetschool overgeplaatst, waar de kinderen in zijn klas bijna allemaal joods zijn. Met lede ogen ziet hij aan dat deze kinderen allemaal moeten vertrekken.

Door de verwijdering van alle joodse leerlingen in het najaar van 1941 (de ‘herindeling’, volgens het stadhuis) wordt de Christiaan de Wetschool met nog vijftien andere lagere scholen opgeheven. Janszen wordt weer overgeplaatst. Na de oorlog mag hij terug naar zijn oude school in Betondorp. Er keren enkele joodse leerlingen terug. ‘Weder opgedoken joodse kinderen’, heten ze in het naoorlogse jargon. Maar de school, zo stelt Janszen bitter vast, is niet meer dezelfde.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Deze column verscheen in de rubriek 'Wandelen met Sjoerd Karsten' in Didactief, september 2018.

Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten op didactiefonline.nl/video, en lees hier het volledige overzicht van de columns.

Verder lezen

1 Sjoerd Karsten
2 Schoolwandelingen
3 Onderwijzerswoning
4 Pauselijke Zoeaaf
5 De Dikke Van Dale
6 Kiesrecht voor allen