Onderwijzerswoning

Voor die tijd moesten schoolmeesters hun inkomen bij elkaar sprokkelen uit schoolgeld of bijbaantjes voor de kerk, of ze moesten gaan ‘rondeten’: beurtelings bij de boeren in de omgeving aanschuiven bij het middagmaal. Volgens de nieuwe wet mogen alleen nog werkzaamheden die direct met het onderwijs samenhangen tegen een geldelijke vergoeding verricht worden, zoals bijlessen, herhalingsonderwijs en landbouwvoorlichting aan boeren en tuinders. Ook een vergunning voor het bekleden van ‘kerkelijke bedieningen’ wordt nog enige tijd gemakkelijk gegeven. In de wet van 1857 wordt de financiering tot in detail geregeld, zelfs voor de meest afgelegen dorpen. Het duurt echter een flink aantal jaren voor de wet volledig wordt uitgevoerd en dan nog zijn er talloze conflicten tussen gemeentebestuur en onderwijzers.

Op sommige plaatsen doen gemeenten wel flink hun best om bij de bouw van een nieuwe school in dezelfde stijl bijpassende onderwijzerswoningen te bouwen. Zij grijpen de gelegenheid aan om het dorp een prettig uitziend en flink huis rijker te maken. Soms is zelfs de woning met de tuin eromheen, tot afschuw van de plaatselijke schoolopziener, veel prestigieuzer dan de huizen van welgestelde burgers in het dorp. Maar ook in de steden wordt fraai gebouwd. Op basis van de wet ontwerpen de Amsterdamse stadsarchitecten Springer en De Greef onderwijzerswoningen die zeer het aanzien waard zijn. Het zijn huizen die de hoge waardering voor het onderwijzersberoep in die tijd uitdrukken.

Er ontstaat jaloezie tussen openbare en gereformeerde school

Toch is het niet overal pais en vree. In de provincie Groningen wordt in menig plaatsje een felle strijd uitgevochten. Wanneer er geen onderwijzerswoning beschikbaar is, dan heeft de hoofdonderwijzer volgens de wet recht op een vergoeding. In 1861 moet de minister op voorspraak van een aantal Groningse schoolopzieners uitdrukkelijk verklaren dat de extra inkomsten van de onderwijzers, zoals de verdiensten uit het luiden van de kerkklokken en de opbrengsten van de tuin, niet mogen worden afgetrokken van het salaris of de huishuur. De geschillen blijven bestaan. Soms gaat het over de hoogte van de vergoeding, andere keren over het ontbreken van een geschikte woning of over gebrekkig onderhoud. Een enkele keer is er ook jaloezie tussen openbaar en bijzonder onderwijs in het spel. In de gemeente Ulrum, de bakermat van de Afscheiding, woont de onderwijzer van de openbare school in een huis van de Nederlands Hervormde Kerk en dat pikken de talrijke afgescheidenen in de gemeente niet. Zij zien dat als oneigenlijke concurrentie, omdat zij hun eigen gereformeerde school zelf moeten betalen.

In het Brabantse Kempenland loopt de zaak helemaal uit de hand. Daar voert meester Panken in Westerhoven een jarenlange strijd over de onderwijzerswoning. Wanneer het bestuur zijn verzoek om een woning te bouwen niet inwilligt, gaat hij in beroep bij het provinciebestuur. Dat wordt als een ongehoord brutale daad gezien, maar toch krijgt hij gelijk. Panken gaat door en eist dat er geen tweedehands hout wordt gebruikt waarin mogelijk ongedierte zit. Wanneer de woning af is, gaat hij er niet wonen, omdat er geen plek is voor brandstoffen en een geitenstal. Na het gevecht over de woning, gaat hij de strijd aan over het salaris. Ook daarin krijgt hij weer gelijk, maar voor het bestuur is de maat vol: het stuurt hem vervroegd met pensioen.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten op didactiefonline.nl/video.

Verder lezen

1 Etersheim
2 De Dikke Van Dale
3 Pauselijke Zoeaaf
4 Kaiser-Wilhelm-Schule
5 Kiesrecht voor allen
6 Kwekelingen