Etersheim

Heel toepasselijk, want het eerste hoofd van het eenmansschooltje, Johan Kieviet, vindt daar in 1883 de rust om zich in de avonduren aan het schrijven van kinderboeken te zetten. Zijn beroemdste is Uit het leven van Dik Trom, verhalen over een gezette kwajongen met een gouden hart.

Nederland kent wel meer schrijvende leraren, maar Kieviet is de eerste die in de negentiende eeuw breekt met de traditie van het zoetsappige en moraliserende kinderverhaal. Dat is in die tijd even wennen. Pedagogen buitelen over elkaar heen om Kieviets verhalen te veroordelen. Ze zijn niet opvoedkundig genoeg: ‘Schandalig, ongehoord en gezagsondermijnend’.

Het kost Kieviet de nodige tijd om een uitgever te vinden die dit soort verhalen aandurft. Uitgever Kluitman vindt het wel een ‘lief boekje’. Maar het is niet meteen een doorslaand succes. Pas bij de tweede druk begint het te lopen. Dan verzorgt de satirische tekenaar Johan Braakensiek de illustraties. Door zijn tekeningen komen de ‘gewone’ Hollandse jongens en meisjes nog beter tot leven. Het zijn jongens die de veldwachter het bloed onder de nagels vandaan halen; kinderen die het goede bedoelen, maar soms het foute doen.

Bij Kieviets leerlingen slaan de verhalen meteen aan. Kieviet weet zich goed te verplaatsen in de belevingswereld van de kinderen in het dorp die net als Dik Trom en zijn maten ook overal wat rotzooien. Als zijn leerlingen hem ’s avonds op zijn zolderkamertje zien schrijven, kunnen zij bijna niet meer wachten. De volgende dag is het smullen geblazen.

In de klas moeten de oudste kinderen de volgeschreven velletjes met het keurige handschrift van de meester voorlezen aan de kleintjes. Gelijk een goede leesoefening, want van hun ouders krijgen ze weinig mee: die kunnen meestal niet lezen of schrijven, laat staan dat zij boeken hebben. Kieviet leert er ook van. Als zijn leerlingen hard moeten lachen, weet hij gelijk dat hij in zijn opzet is geslaagd.

Voor zijn verhalen put Kieviet uit zijn eigen jeugdervaringen in de pas drooggelegde Haarlemmermeer. Hoofddorp heet dan nog Kruisdorp, omdat daar de belangrijkste vaarten en wegen elkaar kruisen. Zijn vader is timmerman en verdient te weinig om zijn elf kinderen goed te onderhouden. Daarom neemt zijn moeder een aantal onderwijzers als kostganger in huis. Die zetten Johan en nog twee kinderen op het spoor van een loopbaan in het onderwijs. Al op zestienjarige leeftijd gaat Johan naar de kweekschool in Delft. Na zijn opleiding keert hij naar de Haarlemmermeer terug. Maar vrij snel wordt hij hoofdonderwijzer in Etersheim. Daar, naast de dijk aan het IJsselmeer, voelt hij zich helemaal thuis en blijft hij twintig jaar. In die tijd groeit hij uit tot een beroemde kinderboekenschrijver met bijna vijftig boeken op zijn naam. Samen met zijn broer Laurens, die geschiedenisleraar is, schrijft hij ook ridderavonturen zoals het bekende Fulco de Minstreel.

Zijn belangrijkste en ook meest omstreden romanfiguur blijft Dik Trom. Dat blijkt weer eens in 1968. Op het voorstel om een openbare basisschool in Hoofddorp naar Dik Trom te vernoemen, wordt in de gemeenteraad heftig gereageerd. Een van de raadsleden vindt dat een school met zo’n naam zich belachelijk maakt. Een school de naam geven van beroemde pedagogen als Casimir of Kohnstamm zou veel meer passen. Dik Trom is volgens hem deze eer niet waard en de verhalen over hem zijn ronduit onpedagogisch: ‘In veel boekjes treedt als politieman een zeer domme figuur op, waardoor het gezag min of meer belachelijk wordt gemaakt.’ Toch besluit de gemeenteraad anders dan dit raadslid wil. Zo komt er een school die de naam Dik Trom draagt, een eer die de geestelijk vader van het moderne kinderboek zelf niet ten deel valt.

Bekijk ook het filmpje van de wandeling bij deze column. 

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde.

Deze column verscheen in Didactief, november 2015.

Verder lezen

1 Wandelen met Sjoerd Karsten: Het Schooltje van Dik Trom