Een toevallige ontmoeting in het Friese Gauw staat Sjoerd Karsten in het geheugen gegrift. Hij filmde op locatie zijn eerste filmpje voor Didactiefonline.nl, in 2012, samen met cameravrouw en researcher/webredacteur Jessie van den Broek. Ze waren op bezoek bij gemeenschapsschool De Legeaen voor een afspraak met de directeur. Diens voorganger – Frieslands bekendste schrijver Trinus Riemersma – was in 1967 middelpunt van een rel toen hij openlijk van zijn geloof viel. De dorpsbewoners waren zo geschokt dat ze zijn huisje met poep besmeurden; Riemersma werd aanvankelijk ontslagen.
‘De affaire leefde 45 jaar later nog in het dorp,’ vertelt Karsten, ‘het was duidelijk een pijnlijk onderwerp. Ik vond het heel bijzonder dat kwesties uit de onderwijsgeschiedenis kennelijk zo lang doorleven. Gelukkig was die directeur heel welwillend; hij riep er iemand bij die het verhaal uit de eerste hand kende. Het bleek Rinske, de zuster van een leerling die door een vrachtwagen was doodgereden, het voorval dat Riemersma’s val van het geloof veroorzaakte. Zij kon heel goed vertellen hoe haar ouders dat ongeluk ervaren hadden en hoe kwaad die waren geweest. Toen werd het verhaal opeens heel persoonlijk.’
Gauw was typerend voor de werkwijze van Karsten en Van den Broek. Veel research naar de historische gebeurtenissen, een column, maar geen scenario. ‘We improviseerden vaak,’ zegt Karsten. Soms was dat een uitdaging. Zoals die keer dat ze samen met een expert van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) uit Amsterdam helemaal naar Valkenburg reden, 220 kilometer. ‘Ons idee was het pand van de Reichsschule te filmen: tijdens de Tweede Wereldoorlog een eliteschool voor jongens van Duitsgezinde ouders. Maar toen we daar aankwamen, bleek de locatie helemaal met prikkeldraad omgeven. Uiteindelijk hebben we gefilmd vanuit het tuintje van een woonhuis dat een stukje hoger lag.’
Soms leidden de columns van Karsten tot verhitte briefwisselingen. Toen hij in een column over het eerste vrouwelijke Tweede Kamerlid Suze Groeneweg bijvoorbeeld de Hoeksche Waard als een conservatieve Biblebelt omschreef, werd er vanuit de regio geprotesteerd in een ingezonden brief. Groeneweg zou helemaal niet zo’n uitzondering geweest zijn, vrouwen waren er veel geëmancipeerder dan hij dacht. Maar ja, zegt Karsten ook achteraf: het aantal SGP-, CU- en CDA-stemmers legitimeert toch echt dat je zo’n streek in zijn geheel op die manier kwalificeert. Maar dat kan lokaal wel eens slecht vallen.
Veel onderwerpen die Karsten aansneed in zijn historische columns zijn verrassend actueel. Denk aan de column en bijbehorende video over examenfraude in Doetinchem, gepubliceerd in september 2013. Juist die zomer staan de kranten in Nederland vol over de grootste examenfraude ooit, op de Ibn Ghaldoun in Rotterdam. Niks nieuws onder de zon, schreef Karsten, examenfraude is van alle tijden. In 1902 slaagden in Doetinchem jongens die bij de rector van het plaatselijke gymnasium in het internaat woonden verrassend makkelijk, terwijl andere, even begaafde leerlingen zakten. Doorgestoken kaart inderdaad. Klokkenluider was leraar klassieke talen Dèr Mouw, die later bekend zou worden als dichter en filosoof. Het drama bezorgde hem behoorlijk wat persoonlijke ellende.
Relativerend zijn de columns vaak. Sommige problemen blijven nu eenmaal eeuwig terugkomen, aldus Karsten, zoals de overgang van primair naar voortgezet onderwijs, of toetsen. ‘Iedereen denkt dat deze thema’s nieuw zijn, maar vroeger waren die ook heel controversieel. Een brugklas werd al voorgesteld in het interbellum, en toetsen leidden bijvoorbeeld in de jaren zeventig zelfs tot stakingen, omdat leraren ze niet wilden afnemen. Ander voorbeeld: neem de toverlantaarn, een voorloper van de diaprojector. Alles wat daar vroeger over werd geschreven, wordt nu over de tablet beweerd.’
Terugkijken in de onderwijsgeschiedenis is voor Karsten meer dan leuk: het heeft een functie. ‘Ons publiek en bestuurlijk geheugen is zo kort,’ zegt hij. ‘Als we ons bewust zijn van dat verleden, kunnen we vermijden dat we straks dezelfde fouten maken als vroeger. Heel veel dingen zijn al eens beproefd, laten we daarvan leren.’ De onderwerpen zijn legio, zegt Karsten. ‘Neem thuisonderwijs, vóór de invoering van de nieuwe leerplichtwet in 1969 kon dat gewoon. En onlangs lag er eindelijk na twee jaar een voorstel voor een nieuwe regeling, maar wat blijkt: uit het verleden weten we dat het niet werkbaar is. Maar de ambtenaren die het voorstel moesten voorbereiden, wisten eigenlijk niets van de geschiedenis. Onderwijsgeschiedenis kan zorgen voor een sterkere fundering van beleid. Terugkeer van een leerstoel Historisch vergelijkende onderwijskunde, zoals die vroeger bestond, zou Karsten daarom toejuichen. En die vergelijking zou wat hem betreft ook internationaal mogen zijn.
‘Kijk bijvoorbeeld n
aar passend onderwijs: het is historisch gegroeid dat we in Nederland voor elk probleem een andere school stichten; dan verdwijnt het idee dat groepen met elkaar kunnen worden geïntegreerd op den duur vanzelf achter de horizon. Maar daarmee is die integratie niet onmogelijk. Je ziet dat er in landen waar de historische ontwikkeling anders verliep, anders over wordt gedacht. Sommige zaken zijn meer op traditie gebaseerd dan op goed onderzochte feiten.’
Soms stuitte Karsten op fel verdedigde stellingen uit het verleden. Geschiedenis helpt ook relativeren. ‘Neem dovenonderwijs, waarin heel lang een richtingenstrijd gewoed heeft. “Gebarentaal is geen echte taal” was het dogma – doven moeten leren liplezen. Dat is schadelijk geweest voor heel veel kinderen. En zo zullen we over zaken als competentiegericht onderwijs en leerstijlen uiteindelijk ook zeggen: “Hoe hebben we dat kunnen verzinnen!” Er zijn zo veel doctrines waarvan we nu volop overtuigd zijn. Maar wat blijft daarvan over, over twintig of dertig jaar?’
Deze maand verschijnt de laatste column van Sjoerd Karsten. Lees en bekijk ze allemaal nog eens (zonder inlogcode!).
Jacques Dane, conservator bij het Nationaal Onderwijs Museum in Dordrecht, begint in september op de plek van Sjoerd Karsten met een nieuwe serie onderwijshistorische columns.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
