‘
'Wie van jullie leest thuis dagelijks langer dan 20 minuten een boek?’ vroeg ik aan mijn 5-HAVO-leerlingen. Slechts één vinger ging omhoog. De aandachtsspanne van leerlingen is kort. Ze kijken zo’n vijf uur per dag op hun smartphone. Als docent vraag ik me af: Hoe help ik mijn leerlingen
weerstand te bieden aan de overvloed aan digitale prikkels?
bewust te kijken naar een afbeelding en zich af te vragen of die het waard is om te delen?
kritisch te leren denken over zichzelf, de ander en hun rol in de (digitale) wereld aan de hand van afbeeldingen?
De methode Slow Looking biedt hiervoor handvatten. In een eerder artikel op Didactiefonline beschreef ik al enkele concrete werkvormen. Hier laat ik zien hoe je met deze methode kunt werken aan de executieve functies van leerlingen: volgehouden aandacht bij leren, impulscontrole, cognitieve flexibiliteit en werkgeheugen.
Slow Looking bestaat uit lesactiviteiten die je verder laten kijken dan een eerste indruk. De werkvormen, waarbij je (nieuws)foto’s, schilderijen of afbeeldingen toont, kun je bij alle vakken inzetten. Ik start iedere les met The Artful Thinking Palette (1) van Project Zero Harvard School of Education (zie figuur hiernaast). De werkvormen maken het denken van leerlingen zichtbaar, de lesactiviteiten versterken het observeren en denken. Iedere kleur op het schilderspalet staat symbool voor een manier van denken (thinking disposition). Er horen verschillende opdrachten bij die deze manier van denken prikkelen. Als docent geef je vooraf geen informatie over de foto/het kunstvoorwerp dat centraal staat, omdat je anders het denken van de leerlingen stuurt.
blauw: bevragen en onderzoeken
oranje: vergelijken en verbinden
geel: onderzoeken van standpunten
groen: observeren en beschrijven
paars: vinden van complexiteit
rood: redeneren
Ter illustratie toon ik hieronder één werkvorm die het kijken, denken en de nieuwsgierigheid van de leerling prikkelt.
Leerdoel - De werkvorm Ik zie – Ik denk – Ik vraag me af stimuleert leerlingen om goed te observeren en doordachte vragen te stellen.
Denkvaardigheid - bevragen en onderzoeken
Opdracht
Kijk naar de foto en vul het schema in
© Streets of the World Jeroen Swolfs / Cairo
Deze werkvorm dwingt leerlingen om gedetailleerd te kijken, hun observaties te onderbouwen met argumenten en hun nieuwsgierigheid te onderzoeken. Na afloop van de activiteit verstrekt de docent informatie over de afbeelding.
Executieve functies zijn processen die ons denken, ons gedrag en onze gevoelens aansturen om een doel te bereiken. In dit artikel richt ik mij op aandacht bij leren, impulscontrole, cognitieve flexibiliteit en werkgeheugen. Je gebruikt executieve functies dagelijks: op school, thuis, met vrienden. De groei ervan gaat door tot ver in de adolescentie en is bepalend voor de ontwikkeling van sociaal-emotionele en academische vaardigheden. De rijping wordt gestimuleerd door de omgeving.
Aandacht bij leren
Aandacht bij leren houdt in dat een leerling in staat is om aandacht te blijven schenken aan een situatie of taak, ondanks afleiding, vermoeidheid of verveling.
Hij of zij kan:
zich langdurig concentreren,
doorgaan met een activiteit ondanks verleiding of afleiding,
inzicht laten zien in zijn/haar concentratievermogen.
Door leerlingen langere tijd één afbeelding te laten observeren, vraag ik om vertraagd te kijken naar de wereld die hen omringt. Die gerichte aandacht en het vasthouden daarvan zijn leerlingen vaak niet gewend.
Impulscontrole
Impulscontrole wordt gezien als één van de belangrijkste executieve functies en houdt in dat we impulsen en afleidende indrukken kunnen afremmen, beheersen of stoppen. Als een leerling reageert op alle binnenkomende prikkels zoals notificaties op de telefoon en reclame, is er weinig ruimte over om te leren. Weerstand bieden aan impulsen is dus cruciaal.
Een leerling waarbij de impulscontrole voldoende gerijpt is:
antwoordt niet of nauwelijks voor zijn/haar beurt,
kan ongewenst gedrag remmen en vervangen door gedrag dat in een situatie past,
kan de aandacht blijven richten ook bij afleiding, verleidingen of een saaie taak,
neigt niet direct naar vervulling van eigen wensen en verlangens, maar reflecteert eerst.
Jongeren zijn gewend om snel van het ene naar het andere beeld te navigeren in hun dagelijks leven. Ze maken snelle, en soms verkeerde inschattingen. Als ze door middel van Slow Looking langer naar iets kijken, ontdekken ze meer complexiteit en worden ze uitgenodigd beter na te denken voordat ze oordelen en minder impulsief beelden met anderen te delen. Vragen van de docent als: ‘Is dit beeld het waard om te delen?’ helpen leerlingen niet gedachteloos mee te gaan in de stroom van informatie. Door deze vragen steeds opnieuw te stellen, maken leerlingen hopelijk een transfer naar het (digitale) leven buiten het klaslokaal.
Cognitieve flexibiliteit
Cognitieve flexibiliteit wil zeggen dat een leerling zich kan aanpassen aan veranderende omstandigheden, of andere perspectieven kan innemen om een doel te behalen. Dit is essentieel voor doelgericht en sociaal adequaat gedrag.
Een leerling die cognitief flexibel is:
kan zich snel aanpassen aan een nieuw(e) lokaal, rooster, taak of docent,;
zoekt naar andere oplossingsstrategieën als hij/zij vastloopt,
kan zich inleven in een personage uit een boek of in iemand uit een andere cultuur.
Slow Looking tracht de mentale lenigheid te bevorderen, door leerlingen verschillende interpretaties te laten overwegen. Bovendien zal iedere leerling andere dingen in de afbeeldingen opmerken. Zo kunnen ze oefenen met het respectvol omgaan met andermans interpretaties.
Werkgeheugen
Het werkgeheugen is een soort voorportaal voor het langetermijngeheugen en bestaat uit een controlesysteem met twee opslagsystemen: een ‘visuospatieel kladblok’ waar ruimtelijke informatie wordt opgeslagen en een ‘fonologische lus’ waar talige en auditieve informatie wordt vastgehouden. In het werkgeheugen wordt informatie dus vastgehouden én bewerkt tijdens het uitvoeren van complexere taken. Zonder deze verwerking zal lesstof niet beklijven.
Een leerling waarbij het werkgeheugen voldoende ontwikkeld is:
kan diverse stappen van een uitleg onthouden,
hoeft niet steeds een stuk tekst te herlezen,
vergeet geen huiswerk of spullen.
Slow Looking beoogt het werkgeheugen van leerlingen te versterken, omdat informatie tijdelijk wordt opgeslagen én bewerkt. Ze moeten hun kijkvermogen en taalvaardigheid inzetten om observaties en argumenten te verwerken en te verwoorden.
In Canada is een kleinschalig onderzoek gedaan naar hoe Slow Looking de executieve functies beïnvloedt, uitgevoerd door Pedro Mendonça van de Universiteit van Sherbrooke. De resultaten waren positief. Leerlingen (vergelijkbaar met groep 6-7 in Nederland) van twee basisscholen in Quebec kregen een jaar lang training, hun aandachtsspanne werd beoordeeld met behulp van de KiTAP (Kids Test of Attentional Performance). Na zes lessen met een Slow Looking werkvorm (2) bleken zij hun aandacht beter vast te kunnen houden dan de controlegroep.
Liesbeth Breek is docente Frans op Lyceum Sancta Maria te Haarlem. Daarnaast werkt zij als zelfstandig onderwijsadviseur: Op naar de Top!
1 Bij interesse voor meer materialen bij de executieve functies zie mijn website: www.ondt.nu
2 Visual Thinking Strategies ontwikkeld door Philip Yenawine is een vorm van Slow Looking waarbij aandachtig kijken centraal staat. Door middel van geleide gesprekken via een vast patroon wordt de leerling gevraagd om onder woorden te brengen wat hij/zij ziet. https://vtshome.org/
Cooper-Kahn J., & Foster, M., Executieve Functies versterken op school. Uitgeverij Hogrefe, Amsterdam, 2014.
Dawson, P. & Guare, R., Executieve functies bij kinderen en adolescenten, een praktische gids voor diagnostiek en interventie. Uitgeverij Hogrefe, Amsterdam, 2010.
Kulman, R., Train je brein en benut je talenten Tips & Tools voor tieners om executieve functies te versterken. Uitgeverij Hogrefe, Amsterdam, 2013.
Moraine, P., Aandacht graag! Leerlingen ondersteunen in het beheersen van alledaagse executieve functies: Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2013.
Tishman, Shari Slow Looking The art and practice of learning through observation. London/New York, Routledge Contact, 2017.
1 Wereldburgerschap en slow looking
2 In de biotoop van Liesbeth Breek
3 Het tienerbrein in de praktijk
4 Over wijze lessen en verwondering
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
