Wereldburgerschap en slow looking

Onderwijs in wereldburgerschap wordt geassocieerd met geschiedenis, maatschappijleer en aardrijkskunde. Bij de moderne vreemde talen denk je in eerste instantie aan internationalisering en intercultureel leren, maar wereldburgerschap is meer dan dit. Aandacht voor wereldburgerschap vormt, wat mij betreft, het hart van ons onderwijs. In dit artikel laat ik zien hoe ik door middel van foto’s de wereld mijn klaslokaal binnenbreng en hoe dit ertoe kan bijdragen om van opgroeiende jongeren zelfstandig denkende wereldburgers te maken.

Wat is wereldburgerschap?

Sinds 2006 hebben alle po- en vo-scholen de wettelijke verplichting om burgerschapsonderwijs te bieden, waarbij leerlingen leren over en oefenen met democratische waarden om op die manier sociale cohesie te bevorderen. Omdat er een brede invulling is ontstaan van deze burgerschapsopdracht, zal er vanaf augustus 2021 een wetsherziening van kracht worden voor zowel basis- als voortgezet onderwijs waarin expliciet benoemd wordt wat er behandeld moet worden. In het kader van deze wetsherziening pleit het Nuffic voor een verbreding van de term burgerschapsonderwijs, dat vooral gericht is op de Westerse samenleving, naar wereldburgerschapsonderwijs waarbij ‘je leerlingen meer laat beseffen dat ze verbonden zijn met de rest van wereld en dat ze hierin een actieve rol kunnen spelen.’²

Inspiratie

Door leerlingen getuige te maken van verhalen van anderen, maak je hen tot getuige. Dit leerde ik van de Nobelprijswinnaar voor literatuur Elie Wiesel die Auschwitz overleefde en lesgeven als zijn voornaamste levenstaak zag. Wiesel geloofde diep in de kracht van onderwijs. Wat kan onderwijs doen om de loop van het menselijk lot te bepalen, zodat we elkaar niet meer uitmoorden, haat zaaien of op kleine schaal elkaar niet wegpesten uit het klaslokaal? Zijn mantra was: ‘zwijg niet maar herinner je.’³ Niet voor niets was de oorspronkelijke titel van zijn boek Night, waarin hij vertelt over de gruwelen van Auschwitz, ‘And the world remained silent’. Herinneren gebeurt volgens hem door de ontmoeting met het verhaal van iemand anders. Natuurlijk doe je dat als talendocent door verhalen door te geven uit de literatuur, maar verhalen deel ik ook via foto’s. Achter iedere foto schuilt een wereld die in het lokaal tot leven komt. Net als Wiesel ben ik ervan overtuigd dat je door verhalen te delen leerlingen empathie en compassie leert, en in het verlengde daarvan bruggen kunt bouwen tussen mensen.  

Fotoprojecten

Voor de bovenbouw HAVO-VWO heb ik twee projecten geschreven die gebaseerd zijn op het werk van de fotograaf James Mollison.

Ma chambre dans le monde

Het project Ma chambre dans le monde is gebaseerd op de foto’s van Where children sleep. Leerlingen ontdekken de slaapplekken van kinderen uit de hele wereld. Ze zien kamers van leeftijdgenoten met rijke ouders, maar ook een foto van een verrotte matras in de buitenlucht van een Roma-jongetje dat niet eens een dak boven zijn hoofd heeft. Bij iedere foto zijn er opdrachten. In de loop van het project verschuift de focus van leesvaardigheid en vocabulaireverwerving naar schrijfvaardigheid. Het project eindigt met kinderrechten. Welke kinderrechten zijn er en welk kinderrecht wordt geschonden of gerespecteerd op de foto’s?

Tot slot maken de leerlingen een foto van hun slaapkamer en schrijven ze een tekst over zichzelf. In dit project is de Franse taal het vervoermiddel om leerlingen in aanraking te brengen met andere leefwerelden en na te laten denken over hun plek in de wereld.

Les réfugiés et moi

Om leerlingen in de huid te laten kruipen van een vluchteling baseer ik mij op het project What refugees take with them dat Mollison maakte in samenwerking met journaliste Megan Gibson. Vluchtelingen werden bij aankomst in een vluchtelingenkamp gefotografeerd en geïnterviewd samen met het dierbaarste voorwerp dat ze hadden meegenomen op reis naar een veiliger land. Vaak is dat slechts één voorwerp, omdat ze bij de overtocht over zee verplicht werden hun spullen overboord te gooien. Leerlingen starten met het maken van een lijst van voorwerpen die ze zouden meenemen als zij zelf vluchteling zouden zijn. Vervolgens observeren ze de foto’s en maken hierbij een scala aan opdrachten waarbij het vergroten van kennis over andere landen en geloven, het stimuleren van taal- en opzoekvaardigheden en het ontwikkelen van denkhoudingen centraal staan.

Het project eindigt met de opdracht Moi et mon objet waarbij ze uit de beginlijst één voorwerp kiezen en verantwoorden waarom ze dit object meenemen op hun vlucht naar een betere toekomst.  

Slow Looking en The Artful Thinking Palette

Wereldburgerschapsonderwijs kan ook vorm krijgen door korte lesactiviteiten waarbij je aansluit bij de actualiteit of het onderwerp van je les. Hiervoor gebruik ik nieuwsfoto’s, WorldPress-foto’s of foto’s van de tentoonstelling Streets of the World van Jeroen Swolfs die in zeven jaar het straatleven in bijna tweehonderd landen heeft vastgelegd. Als ik met foto’s werk, pas ik Slow Looking-werkvormen toe. Deze lesactiviteiten versterken het observeren en het denken van de leerling. Ik geef daarom vooraf geen informatie over de foto, omdat ik daarmee de gedachten van een leerling stuur, terwijl ik juist wil bereiken dat deze leerling zelf nadenkt. Hier telt niet het juiste antwoord op een vraag zoals we gewend zijn. Van belang zijn de vragen van de leerling die de betrokkenheid met en de nieuwsgierigheid naar het verhaal van de ander voor het voetlicht brengen. Elie Wiesel was van mening dat antwoorden mensen van elkaar scheiden en vragen tot verbinding leiden⁴.

De gebruikte werkvormen zijn afkomstig van The Artful Thinking Palette dat ontwikkeld is door de Onderzoeksgroep van Project Zero Harvard School of Education. Dit schilderspalet is een raamwerk van werkvormen dat het denken van de leerlingen zichtbaar maakt. Iedere kleur staat symbool voor een ‘thinking disposition’. Achter iedere kleur vind je diverse werkvormen die dit denken prikkelen.

Denken en Slow Looking

Hieronder staan de zes componenten van denken van het palet met steeds één werkvorm.

Meerwaarde Slow Looking

Naast het ontwikkelen van de observatie- en denkvaardigheden, wordt ook de taalontwikkeling gestimuleerd, omdat iedere leerling zijn/haar gedachten verwoordt en afbeeldingen beschrijft. Maar er is meer waardoor ik een liefhebber ben van Slow Looking. Onze leerlingen leven in een vluchtige wereld met een overvloed aan zintuiglijke prikkels. Via sociale media swipen ze van het ene beeld naar het andere. Door Slow Looking toe te passen vraag ik leerlingen om los te komen van deze gehaaste houding en vertraagd te kijken naar de wereld die hen omringt. Sinds ik deze observatiepraktijken toepas, ben ik geraakt door de betrokkenheid die ik dan zie bij mijn leerlingen.

• Werkvorm Slow Looking:    Ik zie – Ik denk – Ik vraag me af

© Streets of the World - Jeroen Swolfs India / New Delhi

Leerdoel - De werkvorm Ik zie – Ik denk – Ik vraag me af stimuleert de leerling om goed te observeren en doordachte vragen te stellen.
Denkvaardigheid - bevragen en onderzoeken

Opdracht:
Kijk naar de foto en vul het schema in. (Bij deze werkvorm worden 4 talen aangeboden om te illustreren dat toepassing bij alle talen mogelijk is.)

• Werkvorm Slow Looking: 10X2 Kijken

                                                © Streets of the World Jeroen Swolfs Vietnam / Hanoi

Leerdoel - De werkvorm 10X2 Kijken leert de leerling te vertragen en gedetailleerde observaties te maken die verder gaan dan eerste indrukken.
Denkvaardigheid: Observeren en beschrijven

Opdracht:
Kijk gedurende minstens 60 seconden naar de foto. Noteer 10 woorden/zinnen die een aspect van de foto beschrijven.
Kijk daarna opnieuw en probeer nieuwe elementen te ontdekken.
Voeg nog 10 woorden/zinnen aan jouw lijst toe.

Slow Looking en Duurzame Ontwikkelingsdoelen
 

De Duurzame Ontwikkelingsdoelen zijn 17 wereldwijde doelstellingen die een aanzienlijke verbetering moeten bewerkstelligen op het gebied van armoede, ongelijkheid en klimaatverandering. Deze doelen zijn afgesproken door de landen die zijn aangesloten bij de Verenigde Naties en kunnen niet ontbreken bij wereldburgerschapsonderwijs. Zij zijn in 2015 gestart als opvolger van de Millenniumdoelen en lopen door tot 2030.

Hoe maak je leerlingen bewust van het belang van deze Duurzame Ontwikkelingsdoelen? Dat kan alleen door deze Ontwikkelingsdoelen routinematig terug te laten komen, waardoor de zichtbaarheid ervan voor leerlingen vergroot wordt en het moreel kompas van leerlingen zich ontwikkelt.  

Alle Slow Looking-werkvormen kunnen gekoppeld worden aan de Duurzame Ontwikkelingsdoelen. Ook kun je werkvormen mengen, net als bij een echt schilderspalet. Op deze manier bevraag je een foto diepgaand.

• Werkvorm Slow Looking: Wat zie je waardoor je dit zegt?

                                                 © Streets of the World  -  Jeroen Swolfs Afganistan / Kaboul

Leerdoel - De werkvorm Wat zie je waardoor je dit zegt? leert de leerling beschrijven wat hij ziet en dit te beredeneren.
Denkvaardigheid: - Redeneren

Opdracht

• Wat gebeurt hier?

• Wat zie je waardoor je dit zegt/schrijft?

• Wat is het verband tussen deze foto en de Duurzame Ontwikkelingsdoelen?

• Welk Duurzaam Ontwikkelingsdoel is, volgens jou, van toepassing op deze foto?

• Wat zouden mensen kunnen doen om dit doel te bereiken?

• Slow Looking en Poster WereldBurgerschap

De poster Hoe word je een WereldBurger? van fawakawereldburgerschap.nl biedt scholen handvatten om gericht te werken aan WereldBurgerschap.

Op de poster staan 10 thema’s centraal.

• Diversiteit & Inclusie

• Wereldperspectieven

• Ongelijkheid & Solidariteit

• Vrede & Conflict

• Technologie & Mediawijsheid

• Duurzame Ontwikkeling

• Globaliseringen & Verbindingen

• Mensenrechten

• Democratie, Macht, Vrijheid, Gelijkheid

• Identiteit

Binnen ieder thema worden drie vragen gesteld.

Bij Wereldperspectieven zijn de vragen:

1   Hoe kijk jij vanuit jezelf en vanuit een ander?
2   Wat kun je leren van alle werelddelen?
3   Hoe zie jij, vanuit een onderdeel, het grotere geheel? En is het verleden belangrijk?

• Werkvorm Slow Looking: Kruip in de huid van

      © Streets of the World Jeroen Swolfs Myanmar / Yangon

Leerdoel - De werkvorm Kruip in de huid leert een leerling om perspectief te nemen door in de huid van iemand anders te kruipen.
Denkvaardigheid - Onderzoeken van standpunten

Opdracht:
Kies een persoon van deze foto.
Wat kan deze persoon zien en voelen?
Wat zou deze persoon denken?
Wat zou belangrijk zijn voor deze persoon?
Schrijf een tekst vanuit deze persoon waarin je antwoord geeft op bovenstaande vragen.

Lichtpuntje

Maar hoe krijg ik leerlingen op een positieve manier aan het denken over mondiale vraagstukken waar zelfs wereldleiders niet uitkomen? Ik wil mijn leerlingen niet laten verzuipen in een klimaatcrisis of extreme armoedeproblematiek, maar ze laten ervaren dat een oplossing begint met een klein gebaar of idee. Daarom open ik iedere les met het lichtpuntje van de dag. Vaak zijn dit foto’s van kleinschalige burgerinitiatieven die een bijdrage leveren aan een verbetering van onze samenleving.  Elie Wiesel stelde steevast de volgende vraag als hij met zijn studenten sprak over een boek. ‘Wat ga jij anders doen als resultaat van deze ontmoeting?’ Ook het tonen van een foto doet een moreel appèl op de leerling.

Conclusie

Ik heb het geluk te werken op een Unesco-school waar thema’s als vrede, mensenrechten en duurzaamheid hoog in het vaandel staan. Goed onderwijs is meer dan het halen van een diploma en geeft ruimte aan deze existentiële dimensie.  Juist in een wereld waar ecologische en economische crises ons dagelijks leven bedreigen, staat goed (samen)leven op het spel. Ik hoop dat mijn leerlingen, doordat ik hen getuige maak van het verhaal van de ander, een niet egocentrische afweging kunnen maken over wat wenselijk is voor hun eigen leven en voor dat van anderen met wie zij de planeet delen. ‘Listening to a witness makes you a witness’, zei Wiesel. Voor mijn lessen geldt: Looking at a witness, makes you a witness.

Liesbeth Breek is docente Frans op Lyceum Sancta Maria te Haarlem. Daarnaast werkt zij als zelfstandig onderwijsadviseur: Op naar de Top! 

Contact: [email protected]