Vernieuwing

Wie was de bedenker van het schoolbord? Wie ontwierp de eerste letterkast waarmee generaties leerlingen klassikaal leerden lezen? Waar komt aanschouwelijk onderwijs vandaan? De beste onderwijsvernieuwingen, zowel in materiële als abstracte zin, verdwijnen dikwijls in de vergeetput van de geschiedenis. Hoe komt dit? Ze worden na verloop van tijd zo vanzelfsprekend, dat je denkt dat ze er altijd al waren.

In het onderwijs werd – en wordt nog altijd – gezocht naar praktische oplossingen voor concrete problemen. Die ontstaan niet plotsklaps, maar zijn het resultaat van observeren, nadenken en met elkaar overleggen. Vernieuwers staan op de schouders van hun voorgangers. M.B. Hoogeveen bijvoorbeeld, de vergeten uitvinder van de leesmethode die we kennen als aap noot mies, combineerde in 1892 negentiende-eeuwse didactische inzichten over leren lezen. Ze vormen tot op de dag van vandaag de blauwdruk voor het leesonderwijs. Maar velen denken dat reformpedagoog Jan Ligthart, met in diens kielzog de beroemde onderwijsillustrator Cornelis Jetses, de geestelijk vader is van Hoogeveen’s verbeterde leesmethode (1910), de officiële naam van het leesplankje. Niet dus.

Comenius’ visionaire
gedachtegoed heeft
eeuwigheidswaarde

De markantste onderwijsvernieuwer is wel de Tsjechische theoloog, pedagoog en filosoof Jan Amos Comenius (1592-1670). Zijn boek Orbis sensualim pictus (1658) – ‘De wereld in beelden’ – probeert in 150 korte lessen met eenvoudige afbeeldingen ‘een beknopte samenvatting van de hele wereld’ te geven. Dit vormde de basis voor het zogenoemde aanschouwelijk onderwijs. Maar omdat sinds de negentiende eeuw het gebruik van illustraties binnen scholen zó vanzelfsprekend is, beseft bijna niemand meer hoe revolutionair dat ooit was.

De Duitse pedagoog Klaus Mollenhauer helpt ons de vernieuwing in Comenius’ ideeën te zien. In zijn boek met de veelzeggende titel Vergeten samenhang. Over cultuur en opvoeding (1986) slaat hij een brug tussen Comenius’ zeventiende-eeuwse gedachtegoed over ‘aanschouwelijkheid’ en de realiteit van de twintigste eeuw. Mollenhauer draait de zaak om. De hedendaagse ‘wereld van de pedagogiek’, stelt hij, ‘is een reusachtige montage van plaatjes en afbeeldingen’. Als al het materiaal voor het aanschouwelijk onderwijs zou verdwijnen (denk aan prentenboeken of afbeeldingen in schoolboeken), dan zou ‘ons opvoedingssysteem in een chaos veranderen’. De ordening van de wereld in prenten- en schoolboeken is nu zo vanzelfsprekend, dat we dit niet meer als een vernieuwing zien.

Ook op andere terreinen was Comenius zijn tijd ver vooruit. In Didactica magna (1657) – ‘Grote onderwijsleer’ – stelde hij al voor klassikale lessen in te voeren en leerlingen in te delen in niveaugroepen. Schooldagen zouden niet te lang mogen zijn. Rustperiodes en vakanties waren in zijn ogen noodzakelijk. Lichamelijk straffen moest worden afgeschaft. In Comenius’ tijd klonken deze ideeën utopisch. Pas in de negentiende-eeuwse onderwijswetten werden enkele van zijn ideeën verwerkt (zoals klassikaal les, vakantie en een verbod op straffen).

Comenius’ visionaire gedachtegoed lijkt eeuwigheidswaarde te hebben. In Het labyrint van de wereld en het paradijs van het hart (1623) – een dystopisch opvoedingsverhaal voor volwassenen met een utopisch einde – schetst hij een samenleving die verdacht veel lijkt op de onze, waarin egoïsme, zinsbegoocheling, onrust, ongelijkheid, huichelachtigheid, hoogmoed, meedogenloos handelskapitalisme en handenvol andere onaangenaamheden de boventoon voeren. Het labyrint is een spiegel, een tijdloos boek, een ‘wereld in beelden’ voor volwassenen. Comenius’ medicijn tegen onwetendheid? Educatie. Ook voor volwassenen.

Jacques Dane is hoofd onderzoek en conservator van het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht. In het Comenius Museum is t/m augustus 2024 een tentoonstelling te zien over Het labyrint van de wereld.

Dit artikel verscheen in Didactief, november 2023.

Verder lezen

1 Comenius en Curriculum.nu
2 Jan Amos Comenius (1592-1670)
3 Knotsprietkever