Dierenliefde?

Ter walvischvaart (1911) is een iconische schoolplaat. Op veel klassenfoto’s hangt dit werk van onderwijsillustrator Cornelis Jetses aan de muur. Generaties leerlingen keken ernaar en kregen er les over. Zo ook NRC-journalist Henk Hofland, die na een bezoek aan het Onderwijsmuseum beschreef wat hem overkwam toen hij de zaal betrad waar het originele aquarel hing: ‘Ik keek naar deze plaat […] en op hetzelfde ogenblik zat ik weer op de lagere school, misschien wel een minuut, wat voor mijn leeftijd vrij lang is. […] Ik was weer op de hand van de dieren, net als toen ik een jaar of zes, zeven was.’

Generaties leerlingen
griezelden bij
deze schoolplaat

Hofland was 81 toen hij in 2009 de tentoonstelling ‘Jetses aan de wand’ bezocht in het indertijd nog in Rotterdam gevestigde Onderwijsmuseum. Wat hem als oude man opviel en waar hij als kleine jongen van huiverde, waren de wreedheden tegen de zoogdieren die deze plaat verbeeldt. De ijsbeer wordt doodgeschoten en tegelijkertijd steekt een zeeman een lans in zijn strot. In de romp van de worstelende walvis zijn harpoenen met weerhaken geschoten.

Hoflands schoolherinnering wordt door psychologen ook wel een reminiscentie­-ervaring genoemd: het kijken naar Jetses’ schoolplaat bracht hem in direct contact met zijn eigen, ver weggezakte kinderverleden. Alsof hij weer even in de schoolbanken zat. Wat de juf of meester bij de plaat vertelde, de leerdoelen, borrelde niet naar boven. Als oude man realiseerde hij zich dat Jetses, die hij een ‘verlichte geest’ noemt, met zijn beeld partij koos voor de dieren. Volgens Hofland deed Jetses dit bewust. Door dit ‘tafereel van de hoogste dramatische orde’ ontwaakte bij hem een levenslange dierenliefde.

Koos Jetses inderdaad weloverwogen de kant van de dieren? Ik betwijfel het.
 

Handelsgeest

De handleiding bij deze schoolplaat vertelt een ander verhaal. Ter walvischvaart zou een geschikt hulpmiddel zijn ‘om den kinderen een indruk te geven van den kloeken ondernemings- en handelsgeest onzer vaderen in de eerste helft der zeventiende eeuw’. Het draaide om geld verdienen. Gedetailleerd wordt uit de doeken gedaan hoe de Noordsche Onderneming (1614) – vergelijkbaar met de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (1602) – ervaren harpoeniers uit Baskenland rekruteerde en goud geld verdiende met de wrede jacht op walvissen, maar ook op ijsberen, walrussen en vossen.
 

Monsterachtig

Uitvoerig beschrijft de handleiding de lijdensweg van een reusachtige walvis, ‘een monsterachtig dier, dat in al zijn lichaamsdelen wanverhoudingen vertoont’. De door harpoenen verwonde walvis raakt door bloedverlies uitgeput en kan niet meer duiken: ‘Aan het bloed dat zich met de dampstralen vermengt, is te zien dat hij in de longen getroffen is.’ Met zijn laatste krachten slaat ‘het monster’ een van de sloepen met harpoeniers te pletter. De schipbreukelingen worden gered. ‘Spoedig worden de slagen van den visch nu flauwer en weldra sterft hij aan uitputting en bloedverlies.’

De walvis wordt beschreven als een monster en Jetses tekende de ijsbeer met een woeste gelaatsuitdrukking; dierenliefde is ver te zoeken. Het draaide om de huiden van de vos en de ijsbeer, om walvistraan (voor lampolie en zeepbereiding) en niet te vergeten om de walvisbaleinen (bestemd voor onder andere hoepelrokken en korsetten).

Generaties leerlingen griezelden bij Ter walvischvaart. De leerdoelen kwamen niet binnen, omdat de aankomende dood op deze schoolplaat realistisch dichtbij was. Maar het zorgde bij sommige leerlingen in ieder geval wél voor onvoorwaardelijke dierenliefde.

Jacques Dane is hoofd onderzoek en conservator van het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht.

Dit artikel verscheen in Didactief, oktober 2023.