De voormalige kolonie Nederlands-Indië

De voormalige kolonie Nederlands-Indië, het huidige Indonesië, is in de collectie van het Nationaal Onderwijsmuseum ruimschoots vertegenwoordigd. Naast de vaak prachtige vooroorlogse schoolplaten – met een dessa (plattelandsdorp), een rijstveld, een tabaksplantage en een wajangvoorstelling – bevat deze verzameling ook landbouw- en andere producten uit de voormalige Nederlandse kolonie: kartonnen doosjes met rijst, sojabonen, cacao, koffiebonen en suikerriet. Met deze producten maakten onderwijzers en onderwijzeressen tijdens de biologie- of aardrijkskundeles de kolonie tastbaar en aanschouwelijk.

Het visualiseren van de koloniën in de Nederlandse klaslokalen had als doel de economische, de politieke en de kerkelijke expansiedrift van de overzeese gebiedsdelen onder schoolkinderen, de toekomstige volwassenen, op een aantrekkelijke manier bekend te maken. Vooral de economische baten van het Nederlandse imperialisme werden esthetisch – de aantrekkelijke schoolplaten – in beeld gebracht.

Waarom stond de kolonie Nederlands-Indië vanaf de laatste decennia van de negentiende eeuw tot kort na de Tweede Wereldoorlog zo prominent op het curriculum?

Vanuit de overheid, de industrie en de ondernemers in koloniale producten werd het onderwijs ingezet om jonge mensen te rekruteren voor werkzaamheden in Indonesië. Scholieren zouden daarom bekend moeten worden gemaakt met de cultuur, de taal en vooral de handel en economische producten van Nederlands-Indië. Op de veelkleurige, romantisch ogende schoolplaten zagen de leerlingen rijstvelden, plantages, havens en olievelden. Maar ook kennis over de Indonesische natuur en cultuur – muziek, dans, architectuur, religie – werd met behulp van deze platen overgedragen.

Het onderwijs moest er voor zorgen dat jonge Nederlandse mannen en vrouwen enthousiast zouden worden gemaakt voor het binnenlandse bestuur, het onderwijs aan de Indonesische bevolking en zeker niet in de laatste plaats de Nederlandse handelsbelangen. Deze verhalen tijdens de biologie-, geschiedenis- en aardrijkskundeles waren eenzijdig en vooral ingegeven door, we kunnen het niet vaak genoeg zeggen, expansiedrift en economische motieven. Naast enkele feiten werden vooral oordelen, vooroordelen, nietszeggende algemeenheden en sjablonen over de Indonesische bevolking overgedragen. De schaduwkanten van deze onbeschaamde expansiedrift, zoals economische uitbuiting, onderdrukking en wreedheden jegens de bevolking, werden vanzelfsprekend ook verzwegen.

Dat deze (voor-)oordelen, sjablonen en nietszeggende algemeenheden een langdurig, ernstig probleem hebben teweeggebracht, is voor het geschiedenisonderwijs treffend verwoord door de Franse historicus Marc Ferron. In zijn studie The use and abuse of history (1984) toont hij aan dat het huidige beeld dat wij van andere mensen en van onszelf hebben, vooral gebaseerd is op de geschiedenislessen die wij als kinderen hebben geleerd. Deze lessen, die we in de schoolbanken te horen kregen, kenmerken ons voor het leven. Een groot deel van onze hedendaagse meningen en emoties stammen uit onze kinder- en schooltijd en lijken onuitwisbaar. Daarom is het voor generaties Nederlanders ingewikkeld om het koloniale verleden vanuit het perspectief van de onderdrukte Indonesische bevolking te zien.

Dit laatste is een goede reden om onderwijsmethodes uit het verleden intensief te onderzoeken. Schoolboeken kunnen een antwoord geven op vragen over het ontstaan van hedendaagse opinies over racisme, maar ook over de onderdrukking van vrouwen en minderheden.

-----

Meer lezen over Nederlands-Indië in schoolboeken, zie Elisabeth Wesseling & Jacques Dane (2018). Are “the Natives” educable? Dutch Schoolchildren Learn Ethical Colonial Policy (1890-1910). In: Journal of Educational Media, Memory, and Society. Volume 10/No. 1, pp. 28-42

Verder lezen

1 Nuttige handwerken
2 Mensenrassen in het klaslokaal (1911)
3 Katholiek lezen
4 'Neutrale' collecte
5 Heilige communie
6 Oorlog als vermaak
7 Pannenkoeken
8 Puntenslijper
9 Beloningsplaatjes