Verbod op evolutieleer?

Het is snikheet in de stampvolle rechtszaal van het Amerikaanse plattelandsstadje Dayton, wanneer in de zomer van 1925 een merkwaardig proces begint over de invloed van de overheid op het onderwijs. In de beklaagdenbank zit een jonge natuurkundeleraar die ervan wordt beschuldigd zijn leerlingen de evolutieleer te hebben uitgelegd.
Dat is in de staat Tennessee, waar het plaatsje ligt, op alle scholen verboden. Het verbod geldt voor ‘elke theorie die ontkent dat de mens is geschapen door God, zoals de Bijbel leert, en stelt dat de mens is voortgekomen uit een lagere klasse dieren.’ De zaal is zo vol dat driehonderd mensen moeten staan. Er zijn meer dan tweehonderd journalisten aanwezig en het proces wordt rechtstreeks uitgezonden door een radiostation in Chicago.
Ook in Nederland staan de kranten er bol van. Volgens de liberale krant Het Vaderland is er sprake van een botsing tussen twee zienswijzen over de samenleving: tussen godsdienst en wetenschap.

De aanklager, William Jennings Bryan, is een vooraanstaande Democraat (ooit minister van Buitenlandse Zaken) en tevens een conservatieve christen. Zijn doel is door wetgeving de evolutieleer uit alle Amerikaanse klaslokalen te weren. Niets doen is geen optie, overal dreigt volgens hem het ‘rode’ gevaar: ‘Een wetenschappelijke sovjet probeert ons te dicteren wat we op school moeten onderwijzen.’ Zijn campagne lijkt aan te slaan: in vijf staten is de evolutieleer al verboden en in meer dan veertien andere liggen er voorstellen om dat ook te doen.

Het ‘apenproces’
ontaardt al gauw 
in één grote kermis

De verdediger van de leraar is Clarence Darrow, een topadvocaat uit Chicago, en een oratorisch zwaargewicht. Hij is niet gelovig en bestuurslid van de American Civil Liberties Union, die opkomt voor vrijheid van meningsuiting en het proces heeft uitgelokt. Deze bond vindt het verbod op het onderwijzen van de evolutieleer wetenschappelijk onjuist en in pedagogisch opzicht onverdedigbaar.

Het hele proces, in de volksmond al gauw bekend als het ‘apenproces’, is één grote kermis. In de straten rondom de rechtszaal zijn chimpansees te bewonderen, omdat volgens aanklager Bryan het onderwijzen van het darwinisme ‘de aap in de school haalt’. Een bedrijf voor mondhygiëne maakt van de gelegenheid gebruik om in de rechtszaal vanwege de hitte gratis waaiers uit te delen met de tekst ‘Hebt u last van bloedend tandvlees?’ Advocaat Darrow pakt ook flink uit en betoogt dat het verbod in strijd is met de grondwet van de Verenigde Staten. De leraar komt zelf nauwelijks aan het woord. Het publiek is op de hand van de aanklager, wat een bekende journalist doet verzuchten dat ‘Genesis triomfeert’. De jury acht de leraar schuldig en legt hem een boete van honderd dollar op. Een krant die door een hogere oplage aan het proces verdiend heeft, betaalt de boete, maar uiteindelijk wordt de leraar in hoger beroep vanwege een vormfout vrijgesproken. Hij geeft zijn baan op en vertrekt uit het stadje.

Onder druk van wetgeving en de publieke opinie verdwijnt de evolutieleer in de daaropvolgende jaren uit veel Amerikaanse schoolboeken en curricula. Pas in de jaren zestig durven biologen het weer aan om de evolutie als centraal thema op school te behandelen, hoewel sommige openbare schoolbesturen tot in deze eeuw waarschuwingsstickers op biologieboeken blijven plakken. Als antwoord op de evolutieleer wint in Bijbelvaste, christelijke kringen het ‘intelligent design’ (het leven op aarde is het werk van een intelligente ‘ontwerper’) nu aan invloed. De Nederlandse minister Maria van der Hoeven ziet in 2005 wel wat in die gedachte en wil een debat daarover, eventueel gevolgd door lessen over die opvatting op school. Zover komt het niet, omdat zowel de wetenschap als de politiek dat afwijzen.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten.

Dit artikel verscheen in Didactief, juni 2019.

Verder lezen

1 Competitie in uitblinken
2 Het ideale meisjesonderwijs?
3 De stalen tucht van Bordewijk