De stalen tucht van Bordewijk

Het korte verhaal uit 1934 wordt verteld vanuit het perspectief van een leraar aan een middelbare handelsschool waarvan Bint directeur is. De leraar, De Bree, is een wetenschapper die eens een jaartje wil lesgeven en gefascineerd raakt door het schoolmilieu. Dat milieu is in de jongensschool van Bint ook wel zeer uitgesproken: Bint tracht onder de hordes scholieren een systeem van ‘stalen tucht’ en onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan de leider te realiseren. Bint wil zo kerels van zijn leerlingen maken: ‘Ik maal niet om de psyche van een kind, dat rottigheid is van deze tijd. (…) Ik eis van de leraar dat hij zich niet inleeft in het kind, dat hij niet daalt. Ik eis van het kind, dat het zich inleeft in de leraar, klimt.’

Zijn roman Bint leest
als een aanklacht
tegen vernieuwing

De roman slaat onder literaire critici en in onderwijskringen in als een bom. Sommigen vragen zich af of de roman een verheerlijking inhoudt van de fascistische ideologie, die juist in die tijd in opmars is. Of is het juist een waarschuwing ertegen? Is het een aanval op de onderwijsvernieuwing van Ligthart en Montessori of een kritiek op het stalentuchtsysteem door het in alle naakte verschrikking te tonen? Die verwarring is niet zo vreemd, want in het onderwijs wordt al langer heftig gediscussieerd over de toenemende bandeloosheid onder jongeren en de noodzaak van meer tucht.

Naast lof zijn er enkele literaire critici die flink uithalen naar de roman en de schrijver. Vooraanstaand literator Dirk Coster schrijft een vernietigende bespreking, waarin hij Bordewijk beschuldigt van fascistische sympathieën. Coster krijgt bijval van zijn vriend de sociaaldemocraat en schrijver A.M. de Jong, die in zijn literaire radiorubriek voor de VARA er nog een schepje bovenop doet. Volgens hem is Bint een griezelig pleidooi voor een totalitair regime.

Ook in de onderwijswereld is er discussie. Onderwijsbladen zijn boos over wat zij zien als de ‘karikatuur’ van de leraar als dictator. De kritiek barst vooral los na een interview dat Bordewijk in 1935 aan een schoolkrant geeft en dat met zijn toestemming verschijnt in het Weekblad voor gymnasiaal en middelbaar onderwijs. Bint is volgens Bordewijk zelf geen aanklacht tegen leraren en evenmin tegen leerlingen. Hij is immers zelf enige tijd leraar geweest op een handelsschool in een Rotterdamse volkswijk.

In het interview verklaart Bordewijk wel ervan overtuigd te zijn ‘dat het tegenwoordig systeem van lesgeven verkeerd is. Ik ben een absolute tegenstander van de methode Ligthart; een spartaans systeem is waar het de school betreft volkomen op zijn plaats’. Hij geeft toe dat hij de situatie in zijn boek wat overdreven heeft; het is tenslotte geen naturalistische roman. Daarmee overtuigt hij niet alle lezers, want de week daarop schrijft een leraar Nederlands: ‘Bint schept moordenaars en sadisten, geen maatschappelijke mogelijkheden.’ Vervolgens zet hij Bordewijk weg als een ‘nare man’.

Ook een aantal pedagogen doet een duit in het zakje. De bekendste onder hen, Philip Kohnstamm, spreekt in Pedagogische Studiën zijn verontrusting uit. Hij vergelijkt de pakkende schrijfstijl van Bordewijk met de ‘muurkranten’ van de Sovjets en de propaganda van Goebbels, maar concentreert zich vooral op de ‘symptoomwaarde’ van de roman. Hij wijst uitvoerig op de psychische defecten van de seksueel gefrustreerde hoofdpersoon: daarin schuilt misschien het grootste gevaar van het boek, want ‘zulke mensen zijn er, vooral in onze verwilderde tijd’. Het kan best dat de dromen van die hoofdpersoon werkelijkheid worden. Kohnstamm vat Bint daarom op als een waarschuwing voor wat komen gaat in de wereld.
 

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s en lees alle blogs in het dossier van Sjoerd Karsten.

Deze column verscheen in Didactief, maart 2019.

Verder lezen

1 Sjoerd Karsten
2 Koloniale scholen in Suriname