Haveloozenschool

Overal, zelfs op de gratis armenscholen, worden ze vanwege hun luidruchtige gedrag en grove taalgebruik geweerd of na een tijdje als onhandelbaar verwijderd. Dan komen ze thuis te zitten, maar dat is weinig aantrekkelijk in de bedompte, negentiende-eeuwse kelderwoningen of krotten waar ze vandaan komen. De meeste kinderen zwerven daarom op straat. Daar kunnen ze vrijelijk bedelen, rotzooi trappen of stelen. Zolang de kinderen niet in aanraking komen met de politie, bekommert de overheid zich niet om hun lot.

De leerplicht bestaat nog niet. Alleen vrijwilligers uit kerkelijke en particuliere organisaties zien er heil in om ze te ‘beschaven’. Sociale experimenten uit Londen, waarbij zulke zwervertjes worden opgevangen, voorzien van eten en kleding en een beetje geschoold, vinden ook in ons land gehoor. Utrecht heeft in 1847 de primeur, met een Inrichting voor Havelooze Kinderen. In deze stad ligt daarvoor al een voedingsbodem. Sinds 1836 zijn er evangelisten actief die de straat op gaan om verwaarloosde kinderen te verzamelen, hun uit de bijbel voor te lezen en hun denkvermogen enigszins te ontwikkelen. Maar eigenlijk weten deze pioniers niet wat ze aan de enorme taal- en ontwikkelingsachterstand van de kinderen moeten doen. Wanneer vanuit Engeland berichten komen over aparte scholen voor straatkinderen, zien ze wel wat in deze aanpak. De Weergalm, een maandblad ter verspreiding van het christelijke geloof, publiceert de eerste successen. Vooral in protestants-christelijke kring groeit het enthousiasme, en de Utrechtse burgerij geeft grif geld voor de eerste school voor haveloze kinderen aan de Keizerstraat.

Met zo’n honderdvijftig kinderen barst de eerste locatie al snel uit haar voegen. In 1860 wordt een patriciërswoning aan de Achter Sint Pieter aangekocht (het huidige Beijerspand), eerder het trotse bezit van een adellijke weduwe. De grote voorkamer wordt het klaslokaal, de achtertuin het schoolplein. Het prachtige, statige pand staat in schril contrast met de goorheid van de kleine krotten waar de kinderen vandaan komen. De instelling bestaat uit een bewaarschool, een lagere school en in de avonduren een naai- en breischool voor meisjes. In de wintermaanden krijgen de kinderen een warme maaltijd, met Sinterklaas worden nieuwe klompen uitgedeeld en met kerst schone kleding. Ook wordt er medische zorg verleend.

Toch blijkt het verheffingsdoel nog best moeilijk te verwezenlijken. Er ontstaan conflicten. Zo komt een jongen die net nieuwe kleding heeft gekregen de volgende dag gewoon weer in zijn oude kloffie naar school: zijn moeder heeft de nieuwe kleren onmiddellijk verpand. Er zijn kinderen die ondanks alle inspanningen nauwelijks in hun ontwikkeling vooruitgaan.

Zwerfkinderen wordt een elementair gevoel van orde bijgebracht

Met veel geduld en zachtheid, maar zeker ook met striktheid, blijft de school proberen de ‘bandeloze’ jongeren een elementair gevoel van orde bij te brengen. Door de ruime toelatingsregels zijn bijvoorbeeld kinderen met een schimmelziekte, die niet op de armenscholen worden toegelaten, hier welkom. Volgens het bestuur krijgen ‘ook jonge bedelaars, dieven, prostituees, zwervers, staljongens en handelaartjes’ een nieuwe kans. Het doel is om juist deze kinderen op de goede weg te leiden. Daarom staan religie en netheid in praten en zingen centraal, evenals reinheid en kennis.

Het Utrechtse initiatief vindt navolging in andere steden, en veel van deze scholen voor haveloze kinderen blijven lang bestaan. De Utrechtse school wordt pas in 1937 opgeheven. Sindsdien voelt de overheid zich weliswaar meer verantwoordelijk, maar het blijft zoeken naar geschikt onderwijs voor kinderen aan de rafelranden van de maatschappij.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde.

Dit artikel verscheen in de rubriek 'Wandelen met Sjoerd Karsten' in Didactief, mei 2017.

Bekijk hier alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten.