In het onderwijs en de maatschappij staat het individu steeds meer centraal, ook als dat ten koste gaat van anderen. Dat levert niet alleen op dat kinderen gewend zijn dat alles voor hen geregeld wordt, maar ook dat de druk om te presteren toeneemt. Cultuuronderwijs vanaf jonge leeftijd is essentieel om groepsontwikkeling bij jongeren te stimuleren en onmisbaar als tegengewicht voor de individualisering.
Anneke Smits, lector bij Windesheim, pleitte tijdens het symposium Lezen Centraal, Lees je Rijk op 6 april 2022 voor ‘onveilig lezen’ analoog aan het pleidooi voor ‘onveilig spelen’. Daarmee doelde zij op het feit dat te veel bescherming leidt tot bewegingsarmoede, taalarmoede en een ongezonde ontwikkeling. Een inzicht dat steeds meer voet aan de grond lijkt te krijgen. Helaas is de aandacht voor de sociale armoede waarin kinderen opgroeien in de huidige pedagogische aanpak nog heel erg beperkt.
Onze huidige pedagogische en didactische aanpak is grotendeels gebaseerd op pedagogen die actief waren aan het begin van de vorige eeuw. In een tijd van grote gezinnen en een sterke invloed van geloof en sociale klasse wezen pedagogen als Maria Montessori (1870-1952), maar ook Lev Vygotsky (1896-1934) voor het eerst op het belang van het individu. De twee wereldoorlogen versterkten daarnaast het gevoel van noodzaak van kritisch denken door individuen, mensen die in staat zijn om voor zichzelf te denken in plaats van zich te laten meeslepen in een (verkeerde) groepsideologie.
Deze pedagogische opvatting heeft zich stevig genesteld in onze maatschappij. Langzaam maar zeker zijn we ons volledig gaan richten op het individu, met kleine gezinnen en volop aandacht, ruimte en mogelijkheden voor ieder kind. Op school vertaalt zich dat in een nadruk op individuele prestaties, toetsen op resultaat en een zo hoog mogelijk schooladvies.
Het ‘kind centraal’ heeft er in het onderwijs voor gezorgd dat de (Cito-)toets leidend is geworden en dat de ontwikkeling van kinderen zich steeds verder verengt naar leerprestaties. Onlangs werd dat bevestigd in de behandeling van de curriculumherziening in de Tweede Kamer. Daar kwam naar voren dat de basisvaardigheden centraal moeten staan in het onderwijs en voorrang moeten krijgen in de verdere ontwikkeling. Echter, er bleek ook uit het debat dat alleen taal- en rekenvaardigheden tot die basisvaardigheden gerekend worden. Daarbij wordt vergeten dat kinderen op school en in hun hele verdere leven deel uitmaken van een samenleving, en dat voor een gezonde ontwikkeling het belangrijk is hierover te leren en hiermee te oefenen. Taal en rekenen zijn noodzakelijk om je te redden in de samenleving, maar sociale vaardigheden en sociaal-emotionele ontwikkeling zijn net zo noodzakelijk en komen door deze eenzijdige visie fors onder druk te staan. Dat leidt tot sociale armoede, met als gevolg een ongezonde samenleving.
Lev Vygotsky is een vaak aangehaalde pedagoog als het gaat om het stimuleren van de ontwikkeling van het individu. Hij stelde dat je een individu moet uitdagen met een niveau dat net iets hoger ligt dan deze op dat moment aan kan; de ‘naaste zone van ontwikkeling’. Vygotsky vertaalt dit naar leerprestaties en leeractiviteiten, maar deze ‘naaste zone van ontwikkeling’ zou juist goed ingezet kunnen worden voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. Die ‘naaste zone’ zou je daarbij niet alleen kunnen zien als een mentale zone, maar ook een sociale zone: de naaste in je omgeving, de groep waartoe je behoort. Wanneer je beide invalshoeken van Vygotsky als uitgangspunt neemt, kom je tot een heel andere aanpak in het onderwijs. Mooie voorbeelden hiervan zijn al te vinden in Nederland. Op Basisschool Het Talent in Lent (1) en bij Integrale Kindcentra als Laterna Magica in Amterdam (2) of Mondomijn in Helmond bijvoorbeeld (3).
Bij Het Talent worden groepen niet ingedeeld op basis van hun leeftijd, maar op basis van hun ontwikkelingsniveau, variërend per leergebied. Het individuele ontwikkelingsniveau van het kind wordt hiermee gecombineerd met de aanpak van de groep. Een andere aanpak zien we bij Laterna Magica, waarbij oudere leerlingen ingezet worden om jongere leerlingen te ondersteunen. Het helpen van de ander en het klaarstaan voor de ander zijn belangrijke aspecten bij het functioneren in een groep en een voorwaarde voor deelnemen aan een samenleving.
Een meer groepsgerichte pedagogiek en aanpak bieden als vanzelfsprekend meer aandacht en ruimte voor cultuureducatie. Kunst en cultuur zijn communicatieve uitingen, waarbij een persoonlijk idee of een persoonlijke emotie gecommuniceerd wordt aan de ander. En waarbij die ander de ruimte heeft om daar een eigen interpretatie aan te geven en daarop te reageren. De eigen emotie en uiting worden daarbij verbonden met die van de ander en van de groep waar beiden deel van uit maken.
Hoe ziet dat er uit in de dagelijkse (school)praktijk? Neem een klas die samen gaat zingen tijdens de muziekles. Wanneer je ieder kind vraagt om zijn of haar favoriete lied te zingen en dit tegelijkertijd inzet, dan leidt dit tot chaos en teleurstelling. Het favoriete lied vertegenwoordigt een belangrijke emotie voor het kind, dat nu niet tot zijn recht komt. Wanneer de docent echter één van deze liederen kiest en de klas leidt om gezamenlijk dit lied ten gehore te brengen, dan ontstaat er muziek met volop ruimte voor (het delen) van de bijbehorende emotie. Hoewel dit voorbeeld voor muziek geldt, is dit het geval bij alle vormen van kunst en cultuur: de gezamenlijke beleving, van opvoerenden en publiek, zorgt voor een gedeelde ervaring. En voor iedere deelnemer is het duidelijk wat het betekent om te kiezen voor het groepsbelang (één lied) boven het kiezen voor ieders individuele belang. Een essentieel besef voor het tegengaan van sociale armoede.
Ronald Kox, Hoofd Cultuureducatie LKCA 
(Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst) Foto: eigen bezit
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
