'Ik ben in mijn nopjes! Muziekonderwijs krijgt weer aandacht, veel aandacht. Maar als leerkracht in opleiding hoor ik geregeld dat de gemiddelde leerkracht het ontzettend druk heeft. Het aantal uur waar men ooit voor tekende, wordt zelden niet ruimschoots overschreden. (Heeft u de dubbele ontkenning opgemerkt? Fijn!) Bemoeienis van de overheid zou al jaren ten koste gaan van de kwaliteit van het onderwijs. Ik verwacht dan ook dat de meeste leerkrachten geen trek hebben in nog een impulsief idee van een minister en theatergigant met goede bedoelingen.
Maar aandacht voor muziekonderwijs mag geen impulsief idee zijn. Sterker nog: we moeten de goede bedoelingen heel serieus nemen. Pas als wij, het onderwijs, dat niet doen, wordt de huidige aandacht voor muziekonderwijs een impulsief idee. We moeten deze kans met beide handen aanpakken!
De overheid ziet in dat muziek een niet weg te denken rol speelt in het leven van kinderen en jongeren. Men erkent dat muziekonderwijs een positief effect heeft op de ontwikkeling van het kinderbrein en de sociale vaardigheden, en dus een positief effect heeft op schoolprestaties . Het doel van het ministerie: "In 2020 krijgen alle kinderen in Nederland van 2,5 tot 12 jaar structureel muziekonderwijs".
Een goed streven, lijkt me. Alleen is het wel van belang om een concreet startpunt te hebben. Kortom: waar staat muziekonderwijs op dit moment? Het is lastig om precieze cijfers te vinden over muziekonderwijs. Uit de Monitor Cultuureducatie 2008-2009 (volledige respons: ongeveer 500 van de ongeveer 7000 basisscholen) blijkt dat leerlingen in groep 2 in het bewuste schooljaar gemiddeld 1,8 uur per week muziekles kregen. Leerlingen uit groep 4 en 7 moesten het doen met 1 uur per week. Daarnaast bleek dat op slechts 19% van de scholen een vakleerkracht muziek of freelancer aanwezig was, waarvan 73% ook daadwerkelijk verantwoordelijk was voor het muziekonderwijs. In de Monitor Cultuureducatie van 2013-2014 (volledige respons: 571 van de ruim 6500 basisscholen) is te lezen dat het aantal uren cultuuronderwijs al sinds 2006 behoorlijk stabiel is .
In de Handreiking muziekonderwijs 2020 dat het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in 2014 publiceerde, wordt aangegeven dat er nog geen concreet stappenplan is om het doel van 2020 te bereiken. Er is wel een actieplan opgesteld voor onder andere de Rijksoverheid, lokale en regionale bestuurders, basisscholen, pabo's en conservatoria: twintig actiepunten en vijftig miljoen euro van 'Jet en Joop' (minister Jet Bussemaker en theatergigant Joop van den Ende) om het aanbod en de kwaliteit van het muziekonderwijs te verbeteren. Maar waarom toch al die moeite...?
Laten we beginnen bij het begin; definiëren wat muziekonderwijs is en wat er bedoeld wordt met structureel muziekonderwijs.
Enige tijd geleden had ik een gesprek met een collega over muziekonderwijs. Ze gaf aan dat zij er niet aan moest denken om muziekles te geven. Ze vertelde dat ze niet kan zingen en ook geen instrument bespeelt, en daarom niet capabel is om muziekles te geven. Ik was, en ben het nog steeds, niet met haar eens. Deze leerkracht is danslerares bij de lokale dansschool en liefhebber van concerten en festivals. Ze behoort tot de groep mensen die niet voor de gezelligheid naar een evenement gaat, maar voor de 'kick' die zij krijgt bij het luisteren naar muziek. Ze is het boegbeeld voor mensen die muziek beleven, maar helaas ook een boegbeeld voor de 'handelingsverlegen' leerkrachten.
Zoals het gesprek met mijn collega al aangeeft, is muziek ontzettend belangrijk binnen onze cultuur. En niet alleen in onze cultuur, maar in elke cultuur. Ieder land, iedere streek, zelfs iedere stad heeft bepaalde muziekstijlen en –helden die de beleving van muziek bepalen. Muziek is alleen iets meer dan een beleving, het is een communicatievorm. Al vanaf het moment dat wij kunnen horen wat er buiten de baarmoeder gebeurt, speelt muziek een rol in ons leven. We gebruiken het als expressiemiddel, door te vertellen wat ons bezighoudt in het leven. Het is een mogelijkheid om verhalen te vertellen waar de woorden nog niet voor verzonnen zijn, of verhalen waar de woorden alleen niet vertellen wat we voelen.
Muziekonderwijs in de basisschool heeft een lange geschiedenis . In Nederland begon het in 1857 met het vak 'zingen', waarbij aandacht was voor notenschrift, maatverdeling, toonschalen en uiteraard zingen. Onder invloed van Willem Gehrels is het muziekonderwijs sterk veranderd en zijn er inmiddels verschillende, didactisch goed doordachte liedbundels uitgebracht. Toen de Wet op het primair onderwijs opgesteld werd, is de onderwijsinhoud vastgelegd in de kerndoelen. In de kerndoelen zijn ook expressieactiviteiten vastgelegd, waar muziek een van de activiteiten is. Binnen de activiteiten staan twee elementen centraal, namelijk expressie en samenhang.
In 2006 zijn de kerndoelen herzien en werden deze opnieuw naar de praktijk vertaald. Men besloot verschillende muzikale gedragsvormen uit te werken in vijf domeinen: zingen, muziek maken, muziek lezen en vastleggen, luisteren en bewegen op muziek. Als je een muziekles voorbereidt, houd je rekening met drie aspecten. Die aspecten zijn vorm, klank en betekenis. De vorm heeft betrekking op verhoudingen en ontwikkelingen binnen het geheel, waarbij je let op herhaling, contrast en variatie in de muziek. De klank heeft betrekking op de wijze van gestalte geven aan muziek, door rekening te houden met toonhoogte, -duur, -sterkte, tempo en klankkleur. En de betekenis gaat over de betekenis van de muziek, het muzikale verhaal.
In 2015 kreeg de geschiedenis van het muziekonderwijs een nieuw hoofdstuk, namelijk de eerder genoemde Handreiking muziekonderwijs 2020. Het is een handreiking naar structureel muziekonderwijs voor alle kinderen van 2,5 tot 12 jaar. In het document wordt structureel muziekonderwijs omschreven als "een betekenisvol aantal uren per maand muziekonderwijs dat wordt gegeven door gekwalificeerde leerkrachten, vanuit een doorlopende leerlijn" . De leerlijn heeft als doel om geen kennismaking met muziek en muziekbeoefening te bieden, maar een muzikale ontwikkeling te stimuleren.
En die muzikale ontwikkeling begint al op de pabo's. Het rapport heeft namelijk een heel kritische noot over de minimale aandacht voor muziekonderwijs op de pabo's, waardoor er nu van een generatie 'handelingsverlegen' leerkrachten gevraagd wordt om het muziekonderwijs te verzorgen. De leerkrachten durven het niet, willen het daarom niet, waardoor ze blokkeren en ook daadwerkelijk geen muziekles kunnen geven. Dat is verschrikkelijk, een ontzettend gemis. Ik leg u uit waarom...
In 2014 sportte de helft van de Nederlanders van 12 tot 80 jaar minimaal een keer per week, omdat begrepen wordt dat stilzitten niet gezond is . Sporten houdt het lichaam gezond en fit, en intensief sporten heeft ook een positief effect op de ontwikkeling van ons brein . Door het sporten wordt de groei van verbindingen in de hersenen gestimuleerd, waardoor een mens mentaal scherper wordt . Maar muziek luisteren brengt het brein al naar the next level, aldus prof. dr. Erik Scherder .
Muziek wordt in het onderwijs verdeeld in vijf domeinen, namelijk zingen, luisteren, muziek maken, lezen en noteren van muziek, en bewegen op muziek. Als vakspecialist muziek in opleiding vind ik dat het mijn taak is om mijn leerlingen voor te bereiden op de combinatie van de domeinen, zoals professionele en amateur muzikanten dat ook doen. Eén domein van het muziekonderwijs heeft al veel effect op de hersenactiviteit, maar de combinatie van de vijf veroorzaakt 'vuurwerk' in ons brein . De combinatie van de vijf domeinen stimuleert de activiteit van tenminste tien verschillende hersengebieden . Je kunt wel stellen dat de combinatie van luisteren, bespelen, lezen, zingen en bewegen de ultieme work-out is voor onze hersenen.
Net zoals de toename in spiermassa als gevolg van een goede krachttraining, zorgt de muzikale work-out voor een toename in hersenmassa. De Universiteit van Jena (Thürlingen, Duitsland) vergeleken de hersenscans van professionele muzikanten en niet-muzikanten. De conclusie was dat de muzikanten significant meer hersenmassa hadden. Overigens betekent dat niet dat de muzikanten per definitie intelligenter waren . De conclusie van de Duitse universiteit, vormde de inspiratie voor een onderzoek van de Vanderbilt University (VS) naar het effect van de extra hersenmassa. Ook in dat onderzoek werden muzikanten en niet-muzikanten met elkaar vergeleken. De deelnemers moesten verschillende creatieve opdrachten uitvoeren en nieuwe functies bedenken voor standaard huiselijke artikelen.
De Amerikaanse onderzoekers concludeerden dat de muzikanten met fantasierijkere oplossingen kwamen dan de niet-muzikanten. En de oplossingen waren niet alleen fantasierijker; ze waren ook kwalitatief beter doordacht. De onderzoekers vervolgden het onderzoek met een onderzoek, waarbij de hersenactiviteit gemeten werd. Hierdoor werd duidelijk dat de muzikanten hun hersenen effectiever gebruiken en dat er veel meer activiteit was in beide hersenhelften. Er was een effectieve samenwerking tussen de linker- en de rechterhelft . De onderzoekers schreven dat het gebruik van de hersenen van muzikanten een gevolg kan zijn van effectieve training. Zij stelden dat de muzikanten gewend zijn aan de mogelijkheid om meerdere delen van hun hersenen te gebruiken, omdat het maken van muziek samenwerking tussen hersengebieden nodig heeft.
De ontwikkeling in de hersenen van muzikanten heeft verschillende voordelen ten opzichte van niet-muzikanten. Zo hebben muzikanten onder andere een snellere overdracht van prikkels, een hoger fonetisch bewustzijn, een hogere taalgevoeligheid en een efficiënter werkend werkgeheugen . Het boek Ons muzikale brein – Wat muziek met ons doet (2014) van Daniel Levitin geeft een geweldig overzicht van de voordelen. Ook Mark Mieras (2010) maakte een schitterend overzicht van de voordelen voor het Jeugdcultuurfonds Nederland.
Muziek heeft voordelen op het gebruik van de hersenen van kinderen. Met muziekonderwijs kunnen we dat stimuleren. Een kanttekening hierbij is het feit dat de ontwikkeling van de hersenen een langdurig proces is. Het is een feit dat de hersenen van een mens pas rond het vijfentwintigste levensjaar volgroeid zijn. Maar dat is geen reden om de inhoud van dit artikel af te schrijven. Muziekonderwijs heeft namelijk ook grote voordelen op de werkhouding van de leerlingen en het pedagogisch klimaat in uw klas.
Emotionele intelligentie is het vermogen om te reageren op gevoelens van anderen, hoe de persoon omgaat met situaties en hoe sterk het empathisch vermogen is . In onze taal zit veel emotie verborgen; emotie heeft invloed op de wijze waarop we communiceren met anderen. Het beïnvloed de melodie (het ritme, de toonhoogte en de dynamiek) van hetgeen dat gezegd wordt. Muzikanten zijn gevoeliger voor de verschillende aspecten van melodieën, waardoor zij zijn beter in staat om melodieën te analyseren . Door die extra informatie, zijn zij beter in staat te reageren op anderen. Echter, het is wel een voorwaarde dat de muzikant beschikt over een gemiddeld niveau van sociale vaardigheden .
Muziekonderwijs vergroot ook de sociale participatie van kinderen. Al op jonge leeftijd zijn kinderen in staat om samen muziek te maken, doordat ze geleidelijk patronen ontdekken in hun eigen activiteit en de activiteit van een ander. Kinderen zullen op elkaar anticiperen, waardoor de basis voor muzikaal samenspel gelegd wordt . Uiteraard speelt het ook mee dat muziekonderwijs een procesgerichte onderwijsvorm is. Er is geen drang om te presteren, omdat kinderen muziek als plezierig ervaren. Het gaat hen niet over het vermogen om te zingen of een instrument te bespelen, want zij ervaren muziekonderwijs als een moment van plezier en ontspanning.
Ook binnen onze multiculturele samenleving is muziek een krachtig middel om mensen, en dus ook kinderen, met elkaar te verbinden. Hedendaagse muziek is namelijk een mengeling van traditionele en moderne muziekstijlen, evenals een mengeling van bekende en onbekende instrumenten. Juist hetgeen dat kinderen herkennen, vormt de basis voor de acceptatie van hetgeen dat zij niet herkennen. Als een leerling bekend is met het gebruik van een klassieke gitaar, maar niet met de traditionele muziek uit bijvoorbeeld Marokko, dan zal de herkenning van de gitaar een deur openen om de onbekende muziekstijl te accepteren .
Ik hoef u niet te vertellen dat een negatief zelfbeeld, pestgedrag of buitensluiting van kinderen veel invloed heeft op de sfeer in de klas. Een goed pedagogisch klimaat in de klas zorgt voor actieve deelname aan lessen, een prettige omgang tussen kinderen en een motiverende leeromgeving . Muziekonderwijs kan veel invloed hebben op het pedagogische klimaat in uw klas. Onderzoek toont aan dat drukke kinderen leren om zich te focussen op hun instrument, en ook meer verantwoordelijkheid nemen om het instrument te verzorgen. Ook is muziek de mogelijkheid voor emotioneel 'ingedrukte' leerlingen om zich uit te drukken, en is muziek een wijze voor gepesten om met hun pesters te communiceren .
Hoe graag ik het eens zou zijn met de stelling "Muziek: de oplossing voor alle problemen!", moet ik helaas toegeven dat de stelling niet klopt. Muziek is niet direct verantwoordelijk voor het hebben van een hoger IQ, het zorgt er niet voor dat er niemand meer gepest wordt, en het zal ook geen wereldvrede opleveren. Muziekonderwijs is een middel om het onderwijs in algemene zin positief te steunen. Maar er zijn voorwaarden aan verbonden, zoals een doorgaande leerlijn en een structureel aanbod van goed muziekonderwijs.
Ook uw rol als leerkracht is een kritische succesfactor voor het effect van muziekonderwijs. Wanneer u niet in staat bent om ook tijdens de muzieklessen een veilige en motiverende omgeving te creëren, zullen de effecten niet of nauwelijks merkbaar zijn. Ook moet u bewust zijn van het feit dat u echt een andere rol moet aannemen als leerkracht tijdens muziekonderwijs . De kwaliteit van het onderwijs en het effect van muziekonderwijs, verdient tenminste één vakspecialist muziek per school om het muziekonderwijs te verzorgen.
Ik realiseer me dat ik in dit artikel veel geschreven heb over het verschil tussen muzikanten en niet-muzikanten. Mogelijk heb ik de indruk gewekt dat ik van u verwacht dat u de professionele muzikanten van morgen moet opleiden, of dat u zelf een geoefend muzikant moet zijn om muziekles te kunnen geven. Daar hoeft u niet bang voor te zijn. Als de opleiding tot muzikanten al zover gaat, dan vind ik het de verantwoordelijkheid van een vakspecialist muziek. Ik hoop alleen wel dat u zich bewust bent van het feit dat u als leerkracht in principe muziekonderwijs moet kunnen (en durven) verzorgen in uw klas . Echter, nuance zit in de term 'basisonderwijs'; het gaat over het aanbieden van een basis om te kunnen functioneren in de maatschappij. En dat geldt dus ook voor muziekonderwijs.'
Bryan Kraan is leerkracht-in-opleiding aan de Hogeschool Utrecht/Instituut Theo Thijssen.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
