In de bijna twintig jaar dat ik in het vo voor de klas heb gestaan, heb ik talloze vergaderingen over telefoonbeleid meegemaakt. In eerste instantie zag ik graag een verbod, omdat mijn leerlingen afgeleid waren door de smartphone. Discussies op Whatsapp sijpelden het klaslokaal binnen. We hadden problemen met gokverslaafde jongeren die online casino’s bezochten tijdens de les, en met enige regelmaat werden docenten tijdens de meest lastige momenten van hun werk gefilmd en belandden op internet.

We discussieerden voornamelijk over het handhaven van de telefoonregels. En over collegialiteit daarbij. De gemoederen konden hoog oplopen.
 

Inbeslagname

Eén regel die eigenlijk altijd bleef staan, was inbeslagname bij misbruik. Maar het heeft even geduurd voordat we een en ander met elkaar scherp hadden. Mocht je een dergelijk eigendom volgens de wet wel in beslag nemen? Er waren ouders die met rechtszaken dreigden. Soms raakte een telefoon kwijt of beschadigd tijdens de inbeslagname en was er niet nagedacht over wie er in zo’n geval precies verantwoordelijk was. Dit mondde dan uit in nare discussies tussen leidinggevenden en de leraar die de telefoon in beslag had genomen. Een deel van de leraren deed  alsof ze de telefoon niet zagen, of vroegen de leerling het ding weg te stoppen zonder er de afgesproken consequentie aan te verbinden. Het leidde allemaal tot spannende vergaderingen. Ondertussen leerden we ook handig gebruik te maken van de telefoon op school en in onze lessen. Programma’s als SOMtoday en Magister maakten hun entree met handige apps en de toepassingen van de smartphone in de les zijn talloos. Docenten die het gevoel hebben het telefoongebruik onder controle te hebben, lijken murw geworden van de discussies. Ook ik was er tegen het einde van mijn loopbaan voor de klas wel klaar mee en dacht: ‘Ik meld me wel weer als het toch nog een probleem dreigt te worden.’
 

Vijftien jaar smartphone

Inmiddels weet ik beter. Als adviseur heb ik de afgelopen twee jaar op verschillende scholen achterin klassen meegekeken. Niet alleen ben ik me beter bewust van de werking van de hersenen en van het effect van telefoons (en afleiding in zijn algemeenheid) op onze cognitieve functies. Ik zie ook wat er gebeurt in de lessen die ik bezoek. En dat sluit naadloos aan op wat de wetenschap erover schrijft, namelijk dat het erg lang duurt voordat je je focus weer terug hebt, nadat je op je telefoon hebt gekeken.

Volgens een studie door de Loughborough University (2) duurt het maar liefst 64 seconden om de aandacht weer terug te brengen naar wat je deed voordat je op je telefoon keek. Dat lijkt acceptabel, totdat je leest dat de focus pas na 15 tot 25 minuten weer op zijn hoogtepunt is. En dat is voor veel leerlingen die hun telefoon binnen bereik hebben liggen, voldoende tijd om hem nóg eens te pakken. En zo komen ze tijdens de les eigenlijk maar zelden tot de focus die nodig is om nieuwe lesstof vanuit hun werkgeheugen naar het langetermijngeheugen te krijgen.

Leerlingen kunnen daar onverschillig over doen als je met hen in gesprek gaat. Ze gaan wel een avondje ‘stampen voor de toets’. Sommige kunnen inderdaad aardig stampen, getuige de voldoendes die het hen oplevert. Maar toch is er minder goed geleerd, doordat de leerling delen van de les heeft gemist. Er zijn minder nieuwe verbindingen gemaakt in het langetermijngeheugen en oude zijn niet of nauwelijks versterkt. Hierdoor is de lesstof lastiger terug te halen op een later moment of in nieuwe contexten. Bovendien worden leerlingen die met regelmaat afleiding vinden tijdens de lessen, onverschillig over deze lessen. Het maakt me niet uit wat we daar doen, want ik haal het wel weer in. In het beste geval ondervindt de docent daar geen directe last van, al blijkt het hoe dan ook lastig om zo’n leerling te ondersteunen bij het behalen van successen en bij het vinden van motivatie.
 

Controle

Maar je kunt toch afspraken maken? Ik heb gezien dat de controle die docenten denken te hebben op telefoongebruik, behoorlijk subjectief is. Docenten kunnen worden verdeeld in twee groepen. De eerste groep lijkt het gebruik inderdaad onder controle te hebben. Ik zeg ‘lijkt’, want alleen al de aanwezigheid van de telefoon, dus zonder er op te kijken, zorgt voor vermindering van cognitieve capaciteit. (3) Maar in hun lessen blijven de telefoons netjes in de tas. Vaak geldt dit op een school waarvan deze docenten zeggen dat er heldere afspraken gemaakt zijn waar de meeste docenten en leerlingen zich aan lijken te houden. Als ik een rondje door de school loop, ontdek ik toch lokalen waar leerlingen met hun telefoons bezig zijn, zowel tijdens het zelfstandig werken, als tijdens de instructie, maar kennelijk levert het dan weinig discussie of problemen op.

Vaker kom ik op scholen waar het telefoongebruik niet onder controle is. De docenten die ik er spreek, weten niet goed hoe zij ermee om moeten gaan. Ze voelen zich onvoldoende gesteund door de regels van de school, door collega’s of door de direct leidinggevende. Er zijn echter ook docenten die het telefoongebruik nauwelijks of niet opmerken of het de verantwoordelijkheid van de leerling zelf vinden. Hoe dan ook worden leerlingen op deze scholen veelvuldig afgeleid door hun eigen telefoon of die van hun buurman.

Zonder overdrijven heb ik leerlingen aankopen zien doen als Nike Jordans en 40 minuten van de les - die 50 minuten duurde - film zien kijken. Ik heb ze hun telefoon weg zien stoppen nadat de docent dit vriendelijk, doch dringend verzocht en een pen zien pakken om deze weer neer te leggen en terug te gaan naar de film, zodra de docent was vertrokken. Ik heb leraren zien worstelen met een telefoondoos, bij de deur, pratend als Brugman om er, nadat de leerlingen allemaal waren gaan zitten, 9 van de 29 telefoons in verzameld te hebben. Ik heb leerlingen smoezen zien bedenken om die telefoon maar niet in de doos te hoeven leggen; ik heb hen zien liegen, hij ligt in m’n kluis, om het ding vervolgens, uit het zicht van de docent, in een boek of schrift te verstoppen, waar het alsnog een grote bron van afleiding vormde voor de leerling en zijn omgeving.

Verantwoordelijkheid

Ik neem het die leerlingen niet kwalijk. Voor veel jongeren is deze zelfdiscipline ten aanzien van de smartphone praktisch onmogelijk. Doordat het puberbrein bijzonder heftig reageert op beloningsprikkels, zoals die verwerkt zijn in apps op smartphones (5), is het niet meer dan logisch dat hun aandacht ernaar toe trekt. Die aandacht versnippert en er komt van leren veel minder terecht. Leerlingen die moeilijk meekomen op school zijn hier extra de dupe van. Het verbieden van telefoons op scholen zou voor deze groep de grootste leerwinst opleveren en daarmee een goedkope maatregel zijn om de kansengelijkheid onder jongeren te vergroten. (6)

Er wordt momenteel regelmatig geschreven dat jongeren zouden bezwijken onder de hoge druk van de samenleving, inclusief de druk op school, maar op de meeste scholen waar ik binnenloop ervaar ik geen hoge druk. Sterker nog: ik zie behoorlijk wat lestijd verloren gaan aan zaken die helemaal niets met enig leerdoel te maken hebben. Ik kan me voorstellen dat juist dat wél druk veroorzaakt. Je moet immers thuis maar weer genoeg tijd vinden om die leerdoelen te behalen en daar alsnog van je smartphone af kunnen blijven. En krijg je dat niet goed geregeld, dan kun je alleen nog maar jezelf de schuld geven. Dát veroorzaakt stress!

Volgens NOS Nieuwsuur brengen jongeren elke dag gemiddeld vijf uur door op hun telefoon. (7) Gemiddeld! Ik neig te geloven dat leerlingen ongelukkig worden van de continue innerlijke strijd die zij ervaren tussen in het hier-en-nu zijn en de wereld op hun smartphone. (8)

Ik neem het deze docenten ook niet kwalijk; ik zie hoe lastig het voor hen is. Ruimte voor die telefoon wordt niet per se door hen gegeven, al dragen zij er wel aan bij door bijvoorbeeld ook met andere zaken minder consequent te zijn. Vaak zie ik dat leraren die consequent op ogenschijnlijk kleine details letten (zoals rustig binnenkomen; er praat maar één persoon tegelijk in een klassengesprek; we werken door tot ik zeg dat de les is afgelopen) ook die telefoondoos veel beter gevuld krijgen. Maar ruimte voor de telefoon in de klas zit niet alleen maar in die ene docent. Die zit ook in de collega die de leerlingen ervoor of erna hebben; in de conciërge die de ingenomen smartphone al om 14.20 teruggeeft, in plaats van om 17.00, zoals de afspraak is; in de afdelingsleider die de telefoon persoonlijk naar de leerling komt brengen na een belletje van de ouders; en in de ouder die zijn kind een tweede telefoon geeft. Reserve. Voor als de ander ingenomen wordt.
 

En nu?

De situatie met telefoons, zoals die nu op veel scholen is, kon niet worden voorkomen. We wisten in 2008 immers niet hoe het ging zijn en of het zo zou blijven. Inmiddels weten we te veel over de negatieve effecten van telefoons om de situatie te laten voortduren. De scholen zijn aan zet. We kunnen niet wachten op een landelijk verbod, zoals dat bijvoorbeeld op Franse scholen geldt. We kunnen evenmin de verantwoordelijkheid bij de leerlingen laten liggen. We moeten, heel simpel, met elkaar constateren dat telefoons op een plek als school niet thuis horen, omdat aandacht en focus ergens anders nodig zijn. Laten we onze jongeren helpen door het vanzelfsprekend te maken dat de smartphone iets is voor thuis en in je vrije tijd.

Het lijkt niet zo goed te gaan met het mentale welzijn van onze jongeren - de kranten staan er bol van. Zoals Lubach in zijn uitzending zegt: “Helpt een smartphone daarbij? Nee! Dus misschien is het goed om ze elke dag even 8 uur vrij te geven van hun telefoon. Het moet echt afgelopen zijn met smartphones op school!”