Bijbelverhalen

Op protestants-christelijke scholen begon de dag vroeger met uitgebreide aandacht voor Gods Woord. Ochtendgebed. Samenzang. Ten slotte een verhaal uit de Bijbel – inlevend voorgelezen of spannend verteld. Op maandagochtend moesten de leerlingen foutloos een psalmversje opzeggen; voor degenen met een slecht geheugen een wekelijkse kwelling. Het rapportboekje bevatte naast rekenen, taal en schrijven ook een cijfer voor ‘Bijbelsch onderwijs’.

De afdeling Bijbelse geschiedenis is dan ook ruimschoots vertegenwoordigd in de collectie van het Onderwijsmuseum: naast tientallen lesmethodes, kinderbijbels, zangboekjes, series Bijbelse schoolplaten, filmstroken en niet te vergeten Bijbelse beloningsplaatjes, zijn er zelfs maquettes van iconisch Bijbelse plaatsen (op de foto: Jeruzalem). Gezien de gebruikssporen – butsen, afgebroken onderdelen – werden deze kloeke schaalmodellen niet alleen als decoratie gebruikt.

De enorme productie van soms kostbare Bijbelse leermiddelen is goed te verklaren: burgers hebben het recht om zonder overheidsinmenging bijzondere scholen te stichten en de godsdienstige opvoeding van hun kinderen aan leraren toe te vertrouwen. Dit wordt ondersteund door artikel 23 (vrijheid van onderwijs, 1848) en de onderwijspacificatie (sinds 1917 krijgt het bijzonder onderwijs dezelfde financiële overheidssteun als het openbaar onderwijs).

Maar waar kwam die enorme aandacht voor ‘Bijbelsche geschiedenis’ vandaan?

Sinds de 80-jarige oorlog (1568-1648) was Nederland een Bijbellezende natie. De Statenvertaling (1637) was in veel gezinnen een echte familiebijbel met een ereplaats in de huiskamer. Volgens opvoedingshandleidingen moesten ouders naar ‘oud-vaderlandsche gewoonte’ minstens eenmaal per dag met hun gezin een bijbeldeel lezen. De Utrechtse pedagoog J.H. Gunning betoogde in 1903 dat de Bijbel een gewijde sfeer in huis bracht. Ouders troffen er ook opvoedkundige raadgevingen in aan.

In 1941 was het woord van de Statenvertaling al niet meer zaligmakend, aldus de gereformeerde predikant C. Bouma in zijn publicatie Bijbellezen. Zijn advies aan vaders (niet aan moeders!): wanneer de kinderen op de mulo, de hbs of het gymnasium zaten, dan deed het gezinshoofd er goed aan ‘ze eens op een verjaardag een mooie vertaling in een of andere moderne taal ten geschenke te geven. Dan hooren ze het ànders en zien het ànders voor zich dan in de oude en overbekende klanken van de Statenvertaling’.

De dalende status van de Bijbel was een gevolg van de achttiende-eeuwse Verlichting. Dat boek uit lang vervlogen tijden, kon maar beter vergeten worden. Om deze ideeën in te dammen, deelde het Nederlandsch Bijbelgenootschap al in 1814 gratis bijbels uit. Voor het protestants-christelijke onderwijs werden er vanaf 1850 leermiddelen vervaardigd waarmee de voor steeds meer kinderen wezensvreemde cultuur van de Bijbel aanschouwelijk werd gemaakt.

Of het hielp?

Ja en nee. Volgens mr. A. de Graaf, voorzitter van de Protestantse Bond voor Kinderbescherming, werden leerlingen in 1925 overladen met Bijbelkennis, maar in een niet-Bijbelse sfeer. Het Bijbellezen was ontaard in een sleur, een automatisme. Het moderne, jachtige bestaan – ook toen al – zorgde voor een harde, liefdeloze en ruwe opvoeding. Een zomers ogende, veelkleurige schoolplaat van een Bijbels verhaal of een maquette van Jeruzalem waren onvoldoende om Gods Woord door te geven. Van de kant van de gehaaste opvoeders was meer nodig, zoals ‘vriendelijkheid, meeleven met het kind, hulpvaardigheid, eerlijkheid en onkreukbaarheid,’ aldus De Graaf. Een pedagogisch advies met eeuwigheidswaarde, met of zonder cijfer voor Bijbels onderwijs.

Jacques Dane is hoofd onderzoek en conservator van het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht.

Dit artikel verscheen in Didactief, juni 2023.

Verder lezen

1 Lessen uit de ether
2 Iconische leesplankjes
3 Inktsporen
4 De schoolbel