Open de weg naar Open Access!

Sinds de lancering van de petitie voor Vrije Toegang tot Onderzoek voor Leraren na mijn vorige Didactiefblog 'Open Access' hebben nu al zo'n 500 mensen deze ondertekend. De steun komt vanuit alle hoeken; hoogleraren, lectoren, onderzoekers, bestuurders, informatiespecialisten uit de bibliotheekwereld en vooral heel veel leraren. Al deze mensen willen de leraren niet in een jarenlange wachtstand zetten tot de vrije toegang tot onderzoek een feit is.

De Open Access ambitie is er in Nederland, maar vooralsnog zien we dat de Hollandse weg is geplaveid met sympathieke oproepen en goede voornemens. Tijd dus om over te schakelen naar de 'doe-modus'. Op mijn school in Rotterdam-Zuid zouden m'n oud-collega's zeggen: Niet lullen, maar poetsen...

Roadblocks op de weg naar Open Access
Laten we als vervolg op het vorige blog nu eens een roadtrip maken en verder kijken wat voor obstakels er liggen op de weg naar Open Access. Er wordt doorgaans gesproken over twee wegen naar Open Access: de zogenaamde 'Groene' en 'Gouden' weg. Op beide wegen bevinden zich echter obstakels, zoals trage slagbomen, gouden bergen en langzaam rijdend verkeer.

Roadblock 1: Trage Slagbomen
De Groene weg houdt in dat onderzoekers hun artikelen bij een wetenschappelijk tijdschrift indienen en het daarnaast ook plaatsen in een vrij toegankelijke database. De 'maar' hierbij is dat de Groene weg een trage slagboom heeft en het erg lang kan duren voordat deze omhoog gaat. Academische uitgevers willen namelijk de primeur behouden en bouwen embargo-periodes in waarbij het maanden tot zelfs jaren kan duren voordat de uitgevers de onderzoekers toestaan om het gepubliceerde artikel daadwerkelijk in zo'n open database vrij te geven.

Roadblock 2: Gouden Bergen
De Gouden weg is dat academische uitgevers de artikelen van onderzoekers zelf vrij beschikbaar maken. De 'maar' bij deze Gouden weg is dat Gouden Bergen de weg versperren. Het blijkt dat uitgevers bij deze route namelijk extra geld gaan vragen aan de onderzoeker zelf om het artikel via Open Access te publiceren. Dit heeft er tot op heden toe geleid dat academische uitgevers Gouden Bergen verdienen; ze krijgen namelijk niet alleen betaald via alle grootschalige abonnementen die universiteiten afsluiten, maar ontvangen ook nog extra geld van de onderzoekers die hun artikel vrij beschikbaar willen maken. De universiteit (en dus samenleving) betaalt nu dubbel en de kassa rinkelt bij de uitgevers maar liefst twee keer! Geen wonder dat de aandelenkoersen van deze beursgenoteerde uitgevers de laatste jaren omhoog schieten.

Roadblock 3: Langzaam rijdend verkeer
Afgelopen week las ik jubelende berichten naar aanleiding van een rapport van de Europese Commissie dat in de afgelopen jaren nu al meer dan 50% van het wetenschappelijk onderzoek via de Groene en Gouden wegen beschikbaar was gemaakt. Hoopvol ging ik dit getal iets beter bekijken, maar deed een verontrustende ontdekking.

Er blijkt grote variatie tussen wetenschapsgebieden te zijn. Binnen de domeinen van Wetenschap & Techniek en BioMedisch onderzoek groeit Open Access bijvoorbeeld zeer snel en het overgrote deel van de artikelen is hier nu vrij beschikbaar geworden. Echter in de Geesteswetenschappen en Sociale Wetenschappen krimpt Open Access en blijft deze het verste achter; slechts 2.6% van de artikelen is beschikbaar via de Gouden weg en 11.3% via de Groene weg. En je raadt het al: het meeste onderwijsonderzoek bevindt zich nu net in deze hoek van wetenschap. Het Open Access verkeer rijdt hier niet alleen het langzaamste, maar remt bovendien ook nog af!

De weg vrijmaken voor Open Access
De weg naar Open Access van onderwijsonderzoek kent dus veel obstakels, maar er gloort hoop als we onze Noordzee oversteken. Met het doorzettingsvermogen van de Schotse vrijheidstrijder 'Braveheart' strijdt de Schotse beroepsvereniging van leraren (GTCS) namelijk succesvol voor vrije toegang tot onderzoek.

Schotland wijst de weg
Hoe heeft de GTCS deze vrije toegang tot onderzoek nu precies voor elkaar gekregen? Ik heb het ze gevraagd. GTCS blijkt een grote deal te hebben gesloten met EBSCO Information Services, een grote organisatie in de Verenigde Staten die als tussenpersoon werkt met bibliotheken en uitgevers. Via EBSCO krijgen Schotse leraren toegang tot de 'Education Source' (database met 1700 online onderwijstijdschriften!). Dit alles wordt door de GTCS zélf betaald. De bovengenoemde obstakels voor Open Access worden op deze manier dus niet echt opgeruimd, maar met Schotse nuchterheid praktisch omzeild. De Groene of Gouden weg nemen ze (nog) niet, maar feit is wel dat ze onderwijsonderzoek voor leraren in Schotland vrij toegankelijk hebben gemaakt. Alles wijst erop dat deze Schotse aanpak de snelste en meeste realistische manier is om onderwijsonderzoek op korte termijn toegankelijk te maken voor leraren. Het voorkomt in ieder geval dat leraren jarenlang moeten wachten tot alle obstakels zijn opgeruimd en het ideaal van Open Access een feit is.

Zou dit ook in Nederland zo kunnen werken? Dit zou natuurlijk een fantastische ontwikkeling zijn voor het onderwijsveld. Zou de Nederlandse variant van de GTCS, onze Onderwijscoöperatie, op een soortgelijke manier willen investeren om op korte termijn vrije toegang tot onderzoek voor onze Nederlandse leraren te bewerkstelligen? Of moet het initiatief en de rekening bij de overheid komen te liggen via het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek? Schotland laat in ieder geval zien dat het heel snel kan gaan als praten overgaat in daadwerkelijk doen.

Open Access is het begin
Tot slot wil ik reageren op de terechte opmerkingen dat de open weg voor het delen van onderzoek niet automatisch betekent dat alle leraren nu direct enthousiast in de 'onderzoeksauto' zullen springen. Het vergt inderdaad nieuwsgierigheid en extra vaardigheden om onderzoek goed te kunnen interpreteren en te vertalen naar de eigen onderwijspraktijk. Maar om in de verkeersmetafoor te blijven, gaat het erbij Open Access om dat al die glimmende 'onderzoeksauto's' niet meer opgepoetst achter slot en grendel staan in de showrooms van de dealers. Artikelen van onderwijsonderzoek horen niet achter een slotje bij de uitgever. Het begint allemaal bij vrije toegang tot onderzoek. Immers, als je als leraar de 'onderzoeksauto' niet kan gebruiken waarom zou je dan je onderzoeksvaardigheden verder ontwikkelen en zo je 'onderzoeksrijbewijs' halen? Open Access is een belangrijk onderdeel van een grotere opkomende beweging waarbij de leraar zélf leiding kan nemen in kennis- en onderwijsontwikkeling.

Verder lezen
*The Wages of Sin (Pablo K., 12 Oktober, 2014)
*Geldbeluste uitgevers bedreigen wetenschap (Guy Geltner, Trouw, 8 Oktober, 2014)
*Waarom zijn wetenschappelijke artikelen zo duur? (Jesse Frederik, 26 Augustus, 2014)
*How do we achieve Open Access? Ben Johnson, 20 Oktober, 2014)
*NWO zet volgende stap in Open Accessbeleid (NWO, 15 Oktober, 2014)
*Proportion of Open Access Papers Published in Peer-Reviewed Journals at the European and World Levels: 1996–2013 (European Commission, 22 Oktober, 2014)