Een gloeiend kooltje

Met ‘ik merk’ zou de student blijk geven van gemakzucht en een gesprek onmogelijk maken. Zijn collega valt de docent bij met een verontwaardigd: ‘Je reinste emotivisme! Sentimenteel subjectivisme! De onderbuik spreekt!’ Hoofdschuddend over zoveel onnozelheid vervolgen de docenten hun weg. En daarmee lijkt de kous af.

Ik merk dat deze gespreksflard mij als een hinderlijk strootje in de keel blijft steken. De docent heeft kennelijk iets beweerd wat bij de student niet als betekenisvol aankwam. Hij lijkt te verwachten dat de student hem met rationele argumenten weerlegt, door aan te tonen waar het volgens hem aan schort. Dat daaraan een gevoel voorafgaat, lijkt hij onaanvaardbaar te vinden. Het waarom van dat gevoel onderzoeken komt kennelijk niet in hem op.

Maar is betekenis iets wat zich louter tot het domein van de rede beperkt? Misschien kennen we betekenis niet actief toe en is het eerder zo dat een uitspraak of gebeurtenis voor ons iets te betekenen héeft, zonder dat wij er actief voor kiezen het zus of zo op te vatten. Misschien is betekenis eerder iets wat we ontvangen dan iets wat we geven. Als dat zo is, dan kan het zijn dat je eerst alleen nog maar vaag iets bespeurt waar je nog niet helemaal de vinger achter kunt krijgen. Betekenis is misschien eerder iets wat je overkomt – een pathos.

Ook van leraren hoor ik regelmatig dat er iets wringt. Ze missen bijvoorbeeld ‘iets’ in hoe er over kinderen gesproken wordt of hoe de onderwijspraktijk is ingericht, zonder dat het lukt om dat knagend ongenoegen heel precies onder woorden te brengen. Ze drukken hun gevoel weg en proberen zich tot de harde data te beperken die wetenschappelijk ontwikkelde toets- en meetinstrumenten hen verschaffen. Maar ik probeer hen er juist toe te bewegen die subjectieve beleving ernstig te nemen, omdat die mogelijk wijst op diepere betekenislagen in wat er op het eerste oog aan de hand lijkt te zijn.

De fenomenoloog Edmund Husserl schrijft: ‘Vermoeden is de gevoelsmatige wegwijzer voor alle ontdekkingen.’ Nog voordat je begint te denken, is er een gevoel. Dat is de aanzet voor nadere onderzoekingen. Niet om met zekerheid te kunnen vaststellen hoe het nu eigenlijk zit, maar om zo waarachtig mogelijk te kunnen getuigen van je ervaring, en wel zó, dat je getuigenis ook voor anderen betekenis krijgt.

Wie begint met logisch redeneren en oordelen vellen zonder dat daar affectieve betrokkenheid bij het onderwerp aan ten grondslag ligt, zal niet voorbij een steriele woordenstroom komen, ingegeven door de waan van de dag. Waarachtiger lijkt het, om te beginnen bij een aarzelend vermoeden dat van binnen knaagt.

Zelfs al zóu het uit gemakzucht zijn dat iemand zegt: ‘Ik merk…maar ik kan het niet uitleggen’, dan nog zou het de moeite waard zijn daarop door te vragen: ‘Waar merk je dat aan?’ Misschien verrast die stamelende student je nog met diep doorleefde bespiegelingen. Het zou zomaar kunnen dat hij daarmee de onberispelijke logica van zijn jaargenoten in rijkdom en veelzeggendheid verre overstijgt.

Maar hoe kunnen leraren de onderzoekende houding ontwikkelen om beter om te gaan met dat knagende ongenoegen, die twijfel? Begin ermee, je eigen vage vermoedens serieus te nemen en aandacht te schenken aan dat gevoel. Wuif het niet weg, maar plaats het in het licht. Vraag erop door en zoek in gesprek met anderen naar woorden voor wat er aan wijsheid in verscholen ligt. Blaas dat gloeiende kooltje aan tot een vuur. Zo kunnen we een aandachtig en bezinnend denken voorbereiden en stilstaan bij wat er in het onderwijs op het spel staat en wat dat van je vraagt. Leer te vertrouwen op je gevoel. Theoretische onderbouwing, logica en argumentatie – hoe belangrijk ook - staan slechts in dienst daarvan.

Hester IJsseling is verbonden aan de pabo van de Thomas More Hogeschool te Rotterdam als lector 'Professionaliseren met hart en ziel, samen leren en samenleven in een wereldstad'. 

Verder lezen

1 Maan roos vis vuur
2 Bezield en bezielend onderwijs, pedagogiek van onderbreking en verbinding
3 Ruimte nemen is bewust kiezen