Kat-en-muisspel om bijzonder onderwijs

Meester Gangel is een bekwame onderwijzer aan de openbare school in Appeltern, een dorpje in het Gelderse Land van Maas en Waal, die in de ban raakt van de orthodoxe richting in het protestantisme. Volgens hem moet het onderwijs ‘zich richten naar ’t kompas van Gods Woord’: de Bijbel is op school onmisbaar en moet in alle lessen centraal staan. Zijn scherpe opstelling vraagt om moeilijkheden in het overwegend katholieke dorp. Ook de hervormde elite en de burgemeester vinden dat Gangel zich niet houdt aan de geest van de wet en daarom niet te handhaven is. De schoolopziener probeert hem tot de orde te roepen, maar dat helpt evenmin. Gangel brengt verdeeldheid in de lokale gemeenschap. Ouders lopen tegen hem te hoop, gooien zijn ruiten in en er volgt een landelijke rel. Dit vormt het sein voor de orthodoxen om voortaan hun heil te zoeken in eigen ‘vrije scholen’ met een uitgesproken protestants karakter.

In het midden van de negentiende eeuw dringt langzamerhand tot de liberaalgezinde elite door dat het ondeelbaar geachte Nederland op geloofsgebied tot op het bot verdeeld is. Het liberale streven naar algemeen christelijk onderwijs in het openbaar onderwijs stuit steeds vaker op verzet van katholieke en orthodox-protestantse zijde. De ene groep vindt het onderwijs niet katholiek genoeg en de andere, die vasthoudt aan het idee van Nederland als een ‘protestantse natie’, is niet tevreden over het algemeen christelijke karakter.

Om problemen te voorkomen letten gemeenten daarom bij het aanstellen van onderwijzers op de openbare scholen steeds meer op hun kerkelijke achtergrond dan op pedagogische kwaliteiten. Het achterliggende doel van de onderwijswetten om niet alleen het verstand te ontwikkelen, maar ook om ‘het hart te veredelen’, leidt ertoe dat sommige onderwijzers zich vanuit hun geloofsovertuiging steeds militanter gaan opstellen. Zoals meester Gangel.

Niet alleen in Appeltern, maar in meer plaatsen verscherpen de tegenstellingen zich. In het landelijke Buiksloot, een dorpje boven het IJ bij Amsterdam, sluit een kleine minderheid van orthodox-protestanten de handen ineen om de oprichting van een ‘school met den Bijbel’ te bevorderen. Zij beschouwen zich als een ‘klein overblijfsel die de Heere getrouw is’ in een zee van liberalen die zich ‘vervreemd hebben van de kennis Gods’. Zij besluiten jaarlijks in augustus een collecte te houden ter ondersteuning van hun streven naar een eigen school. Maar de liberalen in Buiksloot willen koste wat het kost vasthouden aan de openbare school voor iedereen. In 1883 neemt de gemeenteraad daarom een verordening aan waarin het vrij collecteren aan banden wordt gelegd. Dat pikken de orthodoxen niet. Daarna voltrekt zich een kat-en-muisspel tussen de collectanten en de autoriteiten. De veldwachter bespiedt bekende voorstanders van het bijzonder onderwijs, betrapt hen bij het collecteren en legt hun boetes op die zij vervolgens weigeren te betalen.

Deze lokale rel wordt tot in de Tweede Kamer en de Hoge Raad uitgevochten. Ook de leider van de orthodox-protestanten Abraham Kuyper doet een duit in het zakje en haalt flink uit: ‘Het is goed, dat eens uitkome, wat ondraaglijke tyrannen die kleine liberalistische dorpsdespootjens zijn.’ Uiteindelijk winnen de orthodoxen en in 1887 gaat hun school van start. Nog houdt de strijd niet op. De hoofdonderwijzer en zijn medestanders worden met spot en hoon overladen en de school wordt doelwit van vernielingen.

Desondanks groeit en bloeit de school. Er moeten lokalen bijgebouwd worden en steeds opnieuw wordt er gecollecteerd. Dat is ook hard nodig wanneer een grote overstroming in 1916 het schoolgebouw vernietigt. Pas met de gelijkstelling in 1918 zijn de financiële zorgen voorbij.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten op didactiefonline.nl/video.

Dit artikel verscheen in Didactief, november 2019.