Interview

Geef ze woorden voor welbevinden

‘Bijna alle onderzoeken laten een stijging zien van mentale problemen’, zegt Marloes Kleinjan, hoogleraar Youth Mental Health Promotion aan de Universiteit Utrecht en hoofd Jeugd bij het Trimbos-instituut. ‘Er is een toename in ervaren stress, angst en somberheid onder de jeugd. De uitbraak van corona heeft daaraan bijgedragen, maar de trend zette al eerder in.’

Onbehagen

Wie zoekt naar oorzaken, komt al snel zaken tegen als social media en inkomensongelijkheid. Zo hebben kinderen met een lage sociaaleconomische positie twee tot drie keer zoveel kans op het ontwikkelen van mentale problematiek, blijkt uit onderzoek van Reiss (2013). Dat kinderen en jongeren last kunnen hebben van wat in de psychologie ‘sluimerende angst’ heet, wordt minder belicht.

‘De vraag is: hoe
kunnen we goed
samen leren leven?’

Hanneke Visser, schoolpsycholoog in het voortgezet onderwijs in de regio Rotterdam: ‘Kinderen en jongeren ervaren een vage, ongrijpbare angst voor het leven in een wereld waar veel aan de hand is en een toekomst waar ze geen invloed op hebben.’ Aan volwassenen de taak om handelingsperspectief te bieden, en dat is geen sinecure. ‘Ik sprak laatst een decaan op een vwo-afdeling. Zij merkte dat wervingsteksten van universiteiten als “Jij kunt de klimaatproblemen oplossen!” niet zozeer activerend werkten, maar juist gevoelens van machteloosheid aanwakkerden bij leerlingen. De vraag is: hoe kunnen we goed samen leren leven in deze wereld? Dat kunnen kinderen en jongeren niet alleen, daar hebben ze ouders, familieleden, buren én leraren bij nodig.’

Relativering

Veel problemen dus, maar tegelijkertijd ervaart de Nederlandse jeugd over het algemeen veel steun van hun ouders, goede relaties met leraren en sterke vriendschapsbanden. Bovendien zouden we bijna vergeten dat de meeste kinderen en jongeren heel veerkrachtig zijn, zeggen Visser en Kleinjan. Dat weten we óók uit onderzoek. ‘Kinderen en jongeren zijn echt geen “sneeuwvlokjes” die bij het minste of geringste gekwetst zijn of in zak en as zitten,’ moet de onderzoeker van het hart.

‘Speuren naar
depressie is niet nuttig
en niet nodig’

Hoe kan het dan dat de cijfers nog steeds stijgen? ‘Een factor die meespeelt is de “prevalentie-inflatie hypothese”’, zegt Kleinjan. ‘Doordat het stigma rond mentale problemen langzaamaan verdwijnt, wordt de problematiek bespreekbaar, herkennen mensen het beter en vinden ze makkelijker de woorden voor wat zich afspeelt. Dat is positief: iets wat eerder niet herkend werd, wordt nu wel herkend. Maar er zit ook een risico aan. Meer bewustzijn kan ertoe leiden dat jongeren milde vormen van stress, angst en somberheid interpreteren - en rapporteren - als mentale gezondheidsproblemen.’ In de praktijk ziet Visser inderdaad dat emoties nog weleens in zware taal worden geuit. ‘Zo wordt “chagrijnig” bijvoorbeeld al snel “depressief” en iemand die is “geschrokken” is algauw “getraumatiseerd”. Soms kan dat zelfs leiden tot selffulfilling prophecy’s: Een angstig gevoel wordt vertaald naar “angststoornis”, waarop bepaalde dingen worden vermeden… zo praat je jezelf en elkaar in de put.’

Illustrator Niels Kuik (18): ‘In deze illustratie zie je een leerling die balanceert op een koord tussen de thuis- en de schoolsituatie, met mensen om hen heen die hen helpen om de balans te houden.’

Woorden vinden

Het is mooi als scholieren woorden leren vinden en gebruiken voor hun gevoelens en gedachten, vinden Kleinjan en Visser. Dat kan ze helpen samen een gesprek te voeren over wat het leven met hen doet, en hoe ze daarin een weg kunnen vinden. Dat kan heel laagdrempelig en concreet. Visser: ‘Praat met leerlingen eens over: hoe ga ik om met groepsdruk, tegenslag of controleverlies? Wat helpt mij als het even niet lekker gaat? Hoe verwerken mijn hersenen alle indrukken die op me afkomen? Dat gaat dus over het alledaagse leven. Dit soort gesprekken over het leven kunnen heel mooi op school gevoerd worden, als aanvulling op de gesprekken thuis of op de hoek van de straat.’Volgens Visser moeten scholen oppassen niet overmatig veel aandacht te schenken aan psychische problemen bij leerlingen. ‘Met een vergrootglas speuren naar angst en depressie is niet nuttig en onnodig. Ik zie op scholen soms te veel mensen die 1-op 1 gesprekken voeren met leerlingen met die intentie. Dat is “versnipperde zorg”. Goed opgeleide professionals zijn belangrijk, zodat goed wordt gesignaleerd, maar ook wordt genormaliseerd waar nodig.’ In plaats van voortdurend te focussen op het individu, kun je beter het belang van het collectief op school benadrukken. Laat leerlingen beseffen dat ze niet alleen zijn en dat het mooi is om een goede klasgenoot te zijn voor elkaar, aldus de schoolpsycholoog. Leraren kunnen welbevinden ook op een vanzelfsprekende manier integreren in hun lessen, meent ze: ‘Een geschiedenisleraar kan even vragen: kun je je voorstellen hoe een middeleeuwer zich voelde tijdens de pestepidemie?’  
 

Een goede les

‘En vergeet niet dat leerlingen gewoon veel hebben aan ontzettend goede lessen. School blijft immers de plek waar leraren hun leerlingen “steun, sturing en inspiratie” bieden,’ aldus Visser die daarmee verwijst naar psycholoog Jelle Jolles (lees onder meer over zijn boek Het tienerbrein). Dus niet te veel beschermen en verzorgen, maar ook uitdagen, kennis en vaardigheden overbrengen. ‘We weten dat wie zich goed voelt, ook beter leert. Maar andersom is een goede les ook goud waard: als je op school iets leert, groeit het zelfvertrouwen en het idee iets te kunnen. Dat is fijn voor jezelf en anderen!’

Geïnterviewden Marloes Kleinjan en Hanneke Visser maken beiden deel uit van de Coalitie Welbevinden, een samenwerking tussen het NJi, NCJ, Trimbos-instituut, Pharos, NIP Schoolpsychologen en Gezonde School, gericht op het duurzaam versterken van het welbevinden van de jeugd via het onderwijs.

Dit artikel verscheen in de special Werken aan welbevinden van Didactief, november 2023.

Verder lezen

1 Special: Werken aan welbevinden
2 Zestienjarige schrijft over mentale stoornissen