Misschien verliezen we ongemerkt iets wezenlijks — het vermogen om onze gedachten te ordenen, verbanden te zien en betekenis te geven aan wat ons overkomt. Die zorg stond ook centraal in De waarde van de worsteling en Taal als denkruimte, waarin ik betoogde dat taal niet slechts een communicatiemiddel is, maar de ruimte waarin het denken zelf gestalte krijgt. In dit artikel richt ik me op een wezenlijk aspect daarvan: ons vermogen tot verhalen vertellen.
De verschuiving die AI teweegbrengt in ons denken voltrekt zich niet in een vacuüm. We leven in een tijd van ‘informatisering’: de wereld verschijnt ons steeds meer als een verzameling losse gegevens, niet langer als een betekenisvol geheel. In een door algoritmen gestuurde stroom van posts, likes, pushberichten en flitsnieuws raken we steeds meer gevangen in het moment. De filosoof Byung‑Chul Han laat in De crisis van het narratieve zien hoe deze ontwikkeling ons vermogen tot storytelling ondermijnt. We vertellen geen verhalen meer, maar wisselen vooral snelle informatie uit. Zelfs social media-‘stories’ zijn geen verhalen, maar vluchtige momentopnamen, vaak niet meer dan reclames voor jezelf. Het leven wordt zo een eindeloze aaneenrijging van nu‑momenten, zonder begin, einde of richting. Han vat dit samen in een kernachtige metafoor: de geest van het verhaal stikt in het hier en nu van alle – elkaar steeds sneller opvolgende – stukjes informatie.
AI schrijft sneller dan wij, maar wat verliezen we als we de worsteling met taal uitbesteden?
Verhalen vertellen vormt volgens Han een cruciaal tegenwicht tegen die informatisering. Een verhaal doet immers meer dan informatie overbrengen: het schept betekenis. Het ordent gebeurtenissen in een samenhangend geheel, met een begin en een einde, en een lijn die richting geeft aan wat er gebeurt. Verhalen geven ruimte aan reflectie en verbeelding, roepen emoties op en verbinden mensen met elkaar. Ze vragen geen vluchtige consumptie van informatiesnippers, maar aandacht en luisterbereidheid. Waar losse informatie ons gevangen houdt in het hier en nu, opent het vertellen van verhalen de tijdsdimensie: het laat het verleden doorwerken in het heden en schetst een mogelijke toekomst. Zo maken verhalen van de wirwar aan indrukken weer een betekenisvol geheel.
Juist op dit punt is de opkomst van generatieve AI zorgwekkend – opvallend genoeg iets wat Han in De crisis van het narratieve onbesproken laat. ChatGPT en vergelijkbare systemen zijn namelijk ontworpen om informatie te genereren, niet om verhalen te vertellen die geworteld zijn in ervaring en reflectie. Hun kracht ligt in het snel produceren van losse tekstfragmenten, vaak in de vorm van opsommingen of samenvattingen, maar zelden met een doorlopende narratieve lijn. Zo versterken ze de ‘informatisering’ van ons denken: het gesprek met een AI-taalmodel heeft geen begin of einde, geen duidelijke spanningsboog of afsluiting, maar blijft open en eindeloos uitbreidbaar. Wie zijn taalproductie steeds vaker aan AI overlaat, loopt het risico te wennen aan een manier van schrijven en spreken waarin gebeurtenissen naast elkaar blijven staan, zonder dat ze worden geordend, verbonden of van betekenis voorzien – het hart van verhalen vertellen. De vraag die dan onvermijdelijk opkomt: wat blijft er over van ons vermogen om verhalen te vertellen als we dat steeds vaker aan een algoritme overlaten? En fundamenteler nog: hoe wezenlijk is dat vermogen tot verhalen vertellen eigenlijk voor wie wij zijn en hoe wij de wereld begrijpen?
Om deze vragen te beantwoorden, moeten we kijken naar wat verhalen vertellen zo bijzonder maakt. Verhalen zijn geen willekeurige bundels informatie; ze selecteren wat relevant is, laten weg wat ruis is en brengen gebeurtenissen in een betekenisvol verband. Ze nodigen uit tot reflectie, geven een duidelijke structuur en geslotenheid – met een begin, een midden en een einde – en zijn vaak geworteld in herinnerde ervaringen. Bovendien dragen verhalen wijsheid over, van generatie op generatie. In wat volgt laat ik zien hoe AI elk van deze vijf kenmerken van storytelling onder druk zet: de narratieve selectie, de narratieve reflectie, de narratieve structuur, de rol van herinnerde ervaringen en de overdracht van wijsheid.
1. Narratieve selectie
Een goed verhaal begint bij kiezen: welke gebeurtenissen zijn relevant, welke details voegen betekenis toe en wat kan worden weggelaten? In een wereld vol data en updates is juist dat selectieve weglaten cruciaal, omdat het ons in staat stelt van losse indrukken een samenhangend geheel te maken. Generatieve AI werkt precies omgekeerd: het legt geen nadruk op weglaten, maar op optellen. ChatGPT produceert in principe alles wat er maar over een onderwerp te zeggen valt, in willekeurige volgorde en zonder emotionele of morele weging. Het resultaat is vaak een stroom van informatie, niet een gefilterd en verdicht verhaal. Wie dit soort output als uitgangspunt neemt, raakt gemakkelijk gewend aan een manier van denken waarin ‘alles erbij hoort’ en verliest zo de kunst van het kiezen, een kunst die de kern vormt van elk goed verhaal.
2. Narratieve reflectie
Narratieve reflectie betekent dat we gebeurtenissen niet alleen registreren, maar ze ook wegen en duiden: wat zegt dit over onszelf, over anderen, over de wereld? Verhalen ontstaan uit die oefening in bezinning. Generatieve AI daarentegen heeft geen eigen reflectievermogen. Het genereert tekst direct uit statistische patronen, zonder zich af te vragen wat het betekent of waar het moreel om draait. Wie vaak van AI gebruik maakt, kan ongemerkt het vermogen verliezen om gebeurtenissen zelf nog te interpreteren of er betekenis aan te geven. Het risico: een verschuiving van een reflectieve naar een puur registrerende manier van denken.
Tegelijk verandert ook onze aandacht. ChatGPT stimuleert een vorm van interactie waarin informatie elkaar in hoog tempo opvolgt: op elke vraag volgt direct een antwoord, dat meteen uitnodigt tot een volgende input. Daardoor staan we nergens echt bij stil en vinden we zelden rust. Zo wordt de fragmentatie van aandacht, die deze tijd van informatisering al in hoge mate kenmerkt, niet doorbroken maar juist versterkt.
3. Narratieve structuur
Een verhaal dankt zijn kracht niet alleen aan de inhoud, maar ook aan de vorm. Het kent een begin, een midden en een einde, en verbindt gebeurtenissen in tijd en ruimte. Generatieve AI kent die gesloten narratieve structuur niet. Een gesprek met ChatGPT is per definitie onbegrensd — je kunt altijd een vervolgvraag stellen of een tekst opnieuw laten genereren. Het algoritme is bovendien zo ontworpen dat het gesprek open blijft en uitnodigt tot eindeloos doorgaan, een vorm van interactie waarin elke afronding tijdelijk is en elke conclusie voortdurend opnieuw bevraagd kan worden. Deze openheid van vorm gaat vaak gepaard met wat je ‘bullet point-denken’ zou kunnen noemen: denken in losse punten, in plaats van langs een doorlopende verhaallijn of consistente argumentatie. Bij elkaar opgeteld is het gevolg dat de oefening verdwijnt om informatie te verweven en verdichten tot één samenhangend verhaal. Zo katalyseert AI — opnieuw — de manier van denken die in deze informatiemaatschappij steeds dominanter wordt: fragmentarisch, richtingloos en zonder het gevoel dat dingen uiteindelijk samenkomen in een betekenisvol geheel.
4. Rol van herinnerde ervaringen
Verhalen zijn vaak geworteld in herinneringen. Ze putten uit onze ervaringen en geven betekenis aan wat we hebben meegemaakt. Door gebeurtenissen na te vertellen, krijgen ze een plek in ons leven en worden ze verbonden met andere ervaringen. Zo ontstaat wat Han een narratieve innerlijkheid noemt: een gevoel van identiteit en continuïteit (‘Dat doet mij denken aan…’). Generatieve AI daarentegen heeft geen toegang tot ervaringen; het kent alleen taalpatronen, geen geleefde werkelijkheid. De zinnen die AI produceert, verwijzen niet naar herinnerde momenten, maar naar statistische verbanden in tekst. In tegenstelling tot onze eigen vertellingen, wordt de ‘betekenis’ van woorden uitsluitend bepaald door de talige contexten waarin ze voorkomen. Wie zijn taalproductie steeds vaker aan AI overlaat, loopt het risico te wennen aan een manier van schrijven en spreken die ontkoppelt raakt van de eigen ervaring, en daarmee aan een verlies van persoonlijke betrokkenheid en doorleefde betekenis. Deze zorg sluit aan bij een recent pleidooi van Thomas van der Zwan op Neerlandistiek, waarin hij stelt dat AI vooral de ontwikkeling van ‘autobiografische’ – als tegenhanger van louter ‘zakelijke’ – schrijfvaardigheid onder druk zet.
5. Overdracht van wijsheid
Verhalen dragen niet alleen informatie over, maar ook wijsheid. Ze bevatten lessen die van generatie op generatie worden doorgegeven, vaak verpakt in symbolen, rituelen en morele inzichten. Han vat dit kernachtig samen: ‘wijsheid is een vertelde wijsheid.’ Met andere woorden, wijsheid wortelt niet in de kale feiten van gebeurtenissen, maar in het vermogen om ze na te vertellen, waardoor ze betekenis krijgen en met elkaar verbonden raken. Generatieve AI daarentegen ‘vertelt’ niet maar ‘telt’: het levert oplossingen in het hier en nu, gebaseerd op statistische berekeningen. Als de overdracht van kennis steeds meer via zulke systemen verloopt, verschuift onze oriëntatie van wijsheid naar efficiëntie, van verhalen die inzicht en richting geven, naar data die louter momentane problemen proberen op te lossen. Als gevolg daarvan worden verhalen steeds minder gedeeld als middel om betekenis, geschiedenis en cultuur over te dragen, en steeds vaker geproduceerd met een instrumenteel doel. Zo komen twee wezenlijke menselijke vermogens onder druk te staan: leren van eerdere ervaringen en doorgeven wat werkelijk van waarde is. Daarmee raken we iets kwijt van wat ons, in de woorden van Han, tot een vertelgemeenschap maakt.
Deze vijf kenmerken laten zien hoe wezenlijk het vertellen van verhalen is voor ons denken en samenleven. Ze helpen ons kiezen wat belangrijk is, reflecteren op wat we meemaken, verbanden leggen in tijd en ruimte, onze ervaringen een plek geven en de wijsheid van eerdere generaties doorgeven. Generatieve AI ondersteunt deze vermogens niet, ze ondermijnt ze juist: het biedt geen selectie maar overvloed, geen reflectie maar directe output, geen gesloten narratief maar eindeloze uitbreidbaarheid, geen persoonlijke ervaring maar statistiek, geen wijsheid maar efficiëntie.
Dat maakt de opkomst van AI niet alleen een technisch vraagstuk, maar een culturele en pedagogische uitdaging. Willen we werkelijk begrijpen wat AI doet met ons vermogen om betekenis te geven aan ons leven, dan moeten we verder kijken dan gemak en snelheid. De vraag is niet of we AI moeten verbieden of omarmen, maar hoe we ervoor zorgen dat het vertellen van verhalen – als oefening in selecteren, reflecteren, samenhang aanbrengen en betekenis geven – niet verloren gaat. Han is somber over wat er gebeurt als informatie niet langer tot verhaal wordt geweven: ‘de dingen vallen uiteen, en het zingevende verband maakt plaats voor het zinledige naast- en na-elkaar van gebeurtenissen. […] Pas het vertellen van verhalen verheft het leven boven zijn pure feitelijkheid, boven zijn naaktheid’. Misschien schuilt hier wel de belangrijkste opgave van deze tijd: het behoud van onze verhalende vermogens, juist nu een algoritme ze zo gemakkelijk van ons overneemt.
Menno van der Schoot is als universitair hoofddocent verbonden aan de afdeling Pedagogische- en Onderwijswetenschappen aan de Faculteit der Gedrags- en Bewegingswetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Dit is een ingezonden artikel, waarvoor de redactie niet verantwoordelijk is. Lees hier meer over ons beleid aangaande ingezonden stukken.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
