Swingende heupen in groep 6

Ik geef al ruim negen jaar les aan de midden- en bovenbouw op een basisschool. Met veel plezier, grote passie en vooral tot tevredenheid van leerlingen, ouders en mezelf. Een bijscholing hier, een interessante lezing daar, dan weer een workshop. Ik doe het allemaal en heb me zo ontwikkeld tot een steeds vakbekwamere leerkracht.

En nu. Nu ben ik van slag, al een paar maanden. Alsof ik in een andere wereld ben gestapt. Ik ben gestart met een opleiding tot teacher leader, de hbo-master Leren en Innoveren aan Interactum in Utrecht. Het gaat ineens wekelijks over onderzoek, wetenschappelijke literatuur, innovatie-theorieën en de meest recente inzichten in onderwijs en leren. Wist ik dat allemaal nog niet? Nee, dat wist ik niet.

Ik neem u mee naar de dagelijkse praktijk en laat zien dat wetenschappelijke onderzoeken hun intrede hebben gedaan bij mijn eigen handelen in de groep.

Gymnastiek
'Het is dinsdagochtend. Groep 6 van CNS De Meander in Ede krijgt bewegingsonderwijs. Meestal een combinatie van turnen en spel; fijn bewegen in vier groepjes. Vandaag heeft de juf een dansles voorbereid. Buiten haar comfort-zone, want haar gevoel voor ritme kan beter. Thuis voor de spiegel heeft ze geoefend en de juiste muziek staat op een cd. Wat wordt het een leuke les! De leerlingen doen enthousiast mee en de stapjes worden netjes in tellen van acht overgenomen. Een aantal leerlingen heeft nog wel wat verbeterpuntjes voor de choreografie. We lachen met elkaar en de leerlingen slepen de juf er doorheen. Met rode wangen en een lach kleedt iedereen zich weer om.'

De weken voorafgaand aan deze gymles ben ik bezig met een 'individueel actieonderzoek' voor mijn opleiding. Wat ik graag wil weten, is waarom basisschoolleerlingen zouden moeten leren reflecteren. Kunnen ze dat eigenlijk wel? En zo ja, wat is daarvan de waarde?

Ik duik in de wetenschappelijke literatuur en lees vol verbazing welke onderzoeken er zijn gedaan naar dit onderwerp. Zo kom ik uit bij grote denkers als John Dewey en Donald Schön. Ik schaam me bijna dat ik daar niet eerder over gelezen heb. Of dat het in ieder geval niet is blijven hangen.

Mijn aandacht blijft pas echt hangen bij uitspraken van neurowetenschapper Eveline Crone en filosoof Karim Bennamar. Bennamar heeft het bijvoorbeeld over de prikkel die aanzet tot reflectie:

We besteden meestal weinig aandacht aan wat goed ging (...). We vertrouwen er kennelijk op dat het goede zich de volgende keer vanzelf zal herhalen, en wanneer dit niet gebeurt, valt het ook nauwelijks op. (uit: Reflectie op de optimale toekomst, pagina 87)

Uit onderzoek van Crone blijkt dat er vooral hersenactiviteit vertoond wordt bij positieve feedback. Niet bij ingewikkelde negatieve feedback. Leren van fouten is ingewikkelder voor de jonge leeftijdsgroep. Wat ging er fout en wat moet er aangepast worden? Dat zijn vragen waarvoor de frontale cortex bij kinderen nog niet gevoelig is. Maar: 'Wat ging er goed?' en 'Zo doe ik dat de volgende keer weer' kan de frontale cortex wel aan.

'De informatie dat je iets niet goed hebt gedaan, is ingewikkelder dan de informatie dat je iets wel goed hebt gedaan. Leren van je fouten is complexer dan doorgaan op dezelfde weg. Je moet je af gaan vragen wat er dan precies fout was en hoe het wel zou kunnen.'
(uit: Het brein in ontwikkeling)

Ik schrijf mijn verslag voor de opleiding netjes af, maar het lezen van de onderzoeken doet meer. Binnen mijn team is er langzaamaan een gezamenlijke ambitie aan het ontstaan. We zouden zo graag goed willen reflecteren met onze leerlingen.

Aanzetten tot verandering
Innovatie-experts als Michael Fullan wijzen erop dat we de leraar meer als een 'change agent' moeten zien en niet alleen als een uitvoerder van vernieuwingen. Verandering van binnenuit, ook wel 'inside-out' genoemd, wekt minder weerstand op dan een top-down-benadering. Dus: wat kan ik bijdragen aan de wens tot vernieuwing? Wat kan ik leren van bovenstaande wetenschappers?

'Terug uit de gymzaal, eten en drinken we in de kring. De juf pakt een groot vel papier. 'Ik wil graag met jullie napraten over de dansles. Waarom ging de les zo goed? Hebben jullie daar ideeën over?' De leerlingen overleggen met elkaar. Dan komen de antwoorden voor het vel. 'Juf, je had de les goed voorbereid. De muziek was ook leuk.' 'Ik kan goed dansen, daarom vind ik het leuk.' 'Ik kan niet goed dansen, maar stond wel naast iemand die dat goed kan.' 'De stapjes waren niet te moeilijk.' 'Als iedereen goed meedoet, is dansen toch wel leuk.' Al reflecterend ontdekken we verbanden tussen de antwoorden. Al pratend vergroten we een positieve ervaring. Hé, had de juf dat niet ergens gelezen?'

Had ik zonder het lezen van de onderzoeken van Bennamar en Crone niet gereflecteerd op de positieve ervaringen in de dansles? Waarschijnlijk wel. Het reflecteren met leerlingen was in mijn handelen in de groep dagelijks terug te vinden.

Het verschil is echter dat het reflecteren wat ik nu doe, gebaseerd is op inzichten vanuit de literatuur. Ik ga nu uit van positieve leersituaties om op te reflecteren. Ik reflecteer voornamelijk in dialoog en probeer altijd vooruit te kijken en verbinding te maken, zodat het geleerde ook toepasbaar wordt in de dagelijkse praktijk.

Tom Luken geeft een duidelijke aanbeveling in zijn artikel Problemen rond reflectie. De risico's van reflecteren nader bezien. Hij wijst op de weerstand die reflectie kan oproepen wanneer er geen eigenaarschap en persoonlijke betrokkenheid is.

Dit inzicht is voor mij als leerkracht essentieel: het 'zomaar' ergens op reflecteren probeer ik te vermijden in de groep. Waar ik aan de start van de opleiding best tevreden was over mijn handelen in de groep, lijkt het nu soms alsof ik maar wat deed. Mijn handelen is als het ware opnieuw gefundeerd, verstevigd met wetenschap.

Verdiep je in onderzoek
Hoe zou het zijn als, met het oog op innovatie, juist leerkrachten meer lezen over onderzoek? Over de kloof tussen onderzoek en praktijk schrijven onderzoekers in Pedagogische Studiën:

'De bruikbaarheid en relevantie van onderwijsonderzoek voor de onderwijspraktijk is een regelmatig terugkerend thema in discussies tussen onderzoekers en practici. Deze problematiek is niet nieuw en speelt al zolang de onderwijskunde zich als wetenschap heeft ontwikkeld.'
(Voogt, McKenney, Fisser & Van Braak: 'Naar nieuwe samenwerkingsvormen tussen onderwijsonderzoek en onderwijspraktijk.' Pedagogische Studiën, 2012, pagina 338-349)

Wellicht helpt het dat steeds meer leraren hun Lerarenbeurs inzetten voor een masterstudie om de kloof stukje bij beetje te verkleinen. Hopelijk ontstaat er zo een olievlek van wetenschappelijk onderbouwde swingende heupen in vele gymzalen.

'Een paar weken later. Opnieuw staat er 'bewegen op muziek' op het programma.
De dag voorafgaand aan de les vraag ik mijn leerlingen om mee te denken. 'Morgen gaan we weer dansen. Heeft iemand goede ideeën hoe we de les kunnen invullen?'
'Juf, zullen wij de muziek deze keer uitzoeken? Weet je nog dat dat heel belangrijk was?' Dus dansen we de volgende dag op Fireball, want helaas bleek mijn katten-muziekje van de vorige les toch een beetje achterhaald. 'En de pasjes, die hoef je niet weer voor te doen hoor, juf! Die bedenken we ook zelf wel in de pauze, want goede pasjes zijn heel belangrijk voor een leuke les, toch juf? Weet je nog, van de vorige keer?'

Wat reflecteren je al niet kan doen inzien.
 

Marieke Faas is leerkracht op CNS De Meander in Ede en volgt de master Leren en Innoveren aan Interactum in Utrecht. Contact: [email protected].

Literatuur

Benammar, K. (2007), Reflectie op de optimale toekomst. Amsterdam: Boom Lemma Uitgevers.

Crone, E. (2004), Het brein in ontwikkeling: consequenties voor zelfregulatie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Duijvenvoorde, A. v., Zanole, K., Rombouts, S., Raijmakers, M. & Crone, E. (2008), Evaluating the Negative or Valuing the Positive? Neural Mechanisms Supporting Feedback-Based Learning across Development. Stanford, The Journal of Neuroscience, 28(38): 9495-9503; doi: 10.1523.

Fullan, M., Hill, P., Crévola, C. (2006), Breakthrough. Thousand Oaks: Corwin Press.

Illeris, K. (2007), How We Learn – Learning and Non-Learning in School and beyond. New York: Routledge.

Jutte, J. (2003), Natuurlijk leren. Systeemdenken in een lerende school. Schinnen: Natuurlijk Leren.

Luken, T. (2010), Problemen rond reflectie. De risico's van reflecteren nader bezien. Doetinchem: Elsevier Human Resources.

Ruijers, M. & R-J. Simons (2012), Canon van het leren. Vijftig concepten en hun
grondleggers. Deventer: Kluwer.

Voogt, J., McKenney, S., Fisser, P., & Van Braak, J. (2012), Naar nieuwe samenwerkingsvormen tussen onderwijsonderzoek en onderwijspraktijk. Heerlen: Pedagogische Studiën, 89(6), p. 338-349.