Selectie voor vo: wat is wijsheid?

Uit afkeer van oorlog en wapens loopt hij met een gebroken geweertje op zijn revers gespeld door de school. Leerlingen zijn bij hem thuis altijd welkom om hun kennis te laten bijspijkeren. Hun lot ligt hem na aan het hart, vooral dat van kinderen uit minder kansrijke milieus. Naar zijn mening is een leerling ‘precies zo knap als de leraar wil dat hij is’. Als betrokken docent gaat zijn aandacht vooral uit naar de vele zittenblijvers en uitvallers.

In zijn interesse voor dit vraagstuk staat Kuiper niet alleen. De hbs en het gymnasium zijn na de Eerste Wereldoorlog razend populair. Maar tegelijk met de enorme groei is het middelbaar onderwijs een waar slagveld geworden: ongeveer de helft van de leerlingen verlaat de middelbare school zonder diploma, en van de andere helft blijft een groot deel een of meerdere keren zitten. De heersende opvatting in het onderwijs is dat dit probleem te wijten is aan een slechte aansluiting tussen lager en voortgezet onderwijs.

De charismatische Amsterdamse hoogleraar Pedagogiek Philip Kohnstamm zoekt met zijn groep de oplossing aanvankelijk in een strenge selectie op basis van een intelligentietest. Nieuwsgierig naar deze wetenschappelijke ontwikkeling neemt Kuiper in 1926 contact op met Kohnstamm. Samen met de directeur van het Gemeentelijk Bureau voor Beroepskeuze in Utrecht ontwerpen zij een nieuwe test, die het intellect van leerlingen moet toetsen op terreinen die volgens hen van belang zijn voor de schoolprestaties.

Vol goede moed probeert Kuiper op scholen de test uit, maar daar ondervindt hij meer weerstand dan verwacht. Zelfs zijn eigen gymnasium is aanvankelijk tegen de test. De school laat liever alles bij het oude, en vreest dat zo’n test de toestroom van kinderen uit lagere milieus bevordert. Daarmee zou het ‘niveau’ van de school wel eens kunnen dalen. De nieuwe lycea zijn enthousiaster, en door hun bereidheid gaan ook gymnasia meedoen. Zo slaagt Kuiper er toch in veel leerlingen te testen en hun resultaten te vergelijken met hun voortgang op school. Maar wat blijkt? Ongeveer de helft van de leerlingen die de test slecht hebben gemaakt, is toch bevorderd, terwijl een aantal van de zogenoemde ‘testbesten’ is blijven zitten. Volgens Kuiper kan het onmogelijk aan de test liggen, en daarom concludeert hij dat de schoolprestaties worden bepaald door veel meer factoren, zoals karaktereigenschappen, die niet worden gemeten. Tegenvallende prestaties bij de ‘testbesten’ zijn volgens hem te wijten aan slechte begeleiding en ongunstige gezinsomstandigheden. De zogenoemde ‘testdommen’ die het op school goed doen, krijgen dat zetje kennelijk wel. Kuiper vindt het uiteindelijk onverantwoord om bij de overgang naar het middelbaar onderwijs uitsluitend af te gaan op het intellect. Hij pleit voor een proefklas waarin de leerling enige tijd in aanraking komt met leerstof van de middelbare school.

De uitkomsten van het onderzoek zetten ook Kohnstamm aan het denken. Hij laat het idee van selectie op basis van gemeten intelligentie varen en legt de nadruk op de kneedbaarheid van het intellect. Zijn opvatting geeft de doorslag in een regeringscommissie, onder leiding van de latere minister van Onderwijs Gerrit Bolkestein (grootvader van oud-VVD-leider Frits). Deze stelt in 1935 voor om geen klassikale intelligentietests maar schoolvorderingentests af te nemen, en bij de selectie uit te gaan van het psychologisch onderbouwde oordeel van de onderwijzers. Niet iedereen is het daarmee eens, en sommigen noemen het standpunt van Kohnstamm naïef. Daarmee blijft de selectie voor het voortgezet onderwijs een controversieel onderwerp.

 

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde.

Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten hier. 

Dit artikel verscheen in de rubriek 'Wandelen met Sjoerd Karsten' in Didactief, juni 2017.