Onderwijs als mallemolen

De mallemolen van het officiële onderwijsbeleid is overbekend. Op een 'inspiratiebijeenkomst' van de PO-Raad krijgen schoolbesturen ideetjes aangereikt om het ontwikkelingstempo van kinderen te versnellen. Meestal betekent dat nog meer verhoging van administratiedruk voor de leerkrachten De argumenten van de schoolleider dat het onderwijs er niet beter door zal worden, krijgen geen gehoor. En omdat weigeren reden tot ontslag is, spelen scholen het toneelspel mee. Voor de kinderen geldt 'gisteren zweten, vandaag weten, morgen vergeten'. En de leerkrachten krijgen drie keer een onbevredigend gevoel, met misschien een glimlach om de dwaasheid van het groene vlaggetje van de onderwijsinspectie...

Om deze mallemolen tot stilstand te brengen is in april 2012 de Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (WSK) opgericht. We willen van het onderwijs weer een veld maken waarin kinderen zich écht kunnen ontwikkelen en waarin leerkrachten vanuit hun professie in de eerste en enige plaats kinderen daarin begeleiden.

Op 15 januari 2014 hebben we een bijeenkomst belegd voor schoolleiders die hierin willen meedenken en -doen. Tamir Herzberg en Lotte de Rooij (van www.schoolwaardenkompas.nl) vertelden hoe je een school kunt bekijken vanuit waarden over onderwijs en leren. Via een model met twee assen, het schoolwaardenkompas, wordt inzichtelijk wat ieders achterliggende waarden zijn over onderwijs en leren van verschillende mensen (leerkrachten, schoolleiders, ouders).

Dit schoolwaardenkompas wijst in meer richtingen dan alleen die van de stilzwijgend geaccepteerde kwaliteitsnormen van de overheid en de meetbare test- en toetsresultaten die daarbij horen. Als het niet meetbare, niet telbare, niet afrekenbare is verdwenen, praat je er ook niet meer over. Het kost moeite om andere waarden en nieuwe vormen van onderwijs te legitimeren. Herzberg en De Rooij denken dat dit voor een groot deel samenhangt met het ontbreken van de taal hiervoor. Met het schoolwaardenkompas geven zij woorden en bevorderen zij de dialoog om ieders keuze voor de eigen waarden, en dus het onderwijs dat daar bij hoort, makkelijker te maken.

Het schoolwaardenkompas heeft twee assen. De verticale as (donkerblauw naar lichtblauw) gaat over het doel van onderwijs. Het is de doel-as. Rondom dit thema bestaat een aantal opvattingen over wat onderwijs is, over kinderen en leren, en over de relatie tussen de maatschappij en het kind. In grote lijnen staan hier volledige ontplooiing van het kind enerzijds - leren wat jij kunt - en zo snel mogelijk naar de passende baan - kwalificatie en selectie - anderzijds tegenover elkaar.

De horizontale as (donkergroen naar lichtgroen) gaat over de relatie tussen de leraar (of de school) en het kind. We noemen deze as de relatie-as. Rondom dit thema bestaat een aantal opvattingen over wat de volwassene met/voor het kind moet doen en laten bij het nastreven van het doel, en over wat een kind zelf kan en onder welke omstandigheden. Motivatie en eigenaarschap van het leerproces spelen een rol. Het gaat hier om een tegenstelling, dan wel balans, tussen een top down (en dus verticale) gestuurde/sturende relatie enerzijds, en een horizontale, evenwaardige relatie anderzijds: naast elkaar.

Beide assen gaan over keuzes die sterk gevoeld kunnen worden, en waarvan de uitersten - de polen - de mogelijke uiteenloop van standpunten vertegenwoordigen. Bij het bespreken van de assen hebben we het niet over losse opvattingen, maar over meerdere met elkaar samenhangende waarden. Door te reageren op stellingen positioneren mensen zichzelf gaandeweg op de kaart van het schoolwaardenkompas.

In de praktijk neemt men meestal een positie ergens tussen de uitersten in. Soms is de keuze voor bepaalde waarden zo sterk, dat iemand een uiterste positie, een pool, kiest. De meeste mensen onderschrijven de waarden wel die bij de verschillende polen horen. Maar per persoon en per school krijgen ze een verschillend gewicht. De eigen balans tussen de waarden bepaalt jouw positie op de kaart.

Algemeen waren de aanwezigen het er over eens dat het huidige officiële onderwijsbeleid vooral op 'top down' en 'snel in de juiste baan' inzet, terwijl de deelnemers aan de bijeenkomst initiatieven ontwikkelen om evenwaardigheid en brede ontplooiing van het kind te bevorderen.

Lieten Herzberg en De Rooij zien waar jouw school staat ten opzichte van de mallemolen, oud-onderwijsinspecteur Henk van der Weijden (van het boek Overleef de onderwijsinspectie!) haakte aan bij waar alles in de mallenmolen samenkomt, de onderwijsinspectie.

Van der Weijden zette uiteen waarom hij tegen opbrengstgericht werken en de grote hoeveelheid toetsen is, maar ook hoe scholen zich op een ontspannen en verantwoorde manier kunnen voorbereiden op het bezoek van de inspecteur. Namelijk, leerkrachten moeten samen met directies en besturen een visie ontwikkelen, om zich te kunnen verantwoorden naar de inspectie. Als geadministreerde zaken geen gevolgen hebben in de praktijk: direct afschaffen! Toetsen zouden alleen bestemd moeten zijn voor intern gebruik. Vroeger stond de leeropbrengst op een lijstje van tien aandachtspunten onderaan, maar nu staat het op de eerste plaats. Dit als onderdeel van het toepassen van het marktdenken op het onderwijs. Een van de bedenkers daarvan in de Verenigde Staten, Diane Ravitch (dianeravitch.com), is inmiddels op haar schreden teruggekeerd. In Nederland gaat het onderwijs nog veelal op het oude spoor verder.

Uiteindelijk zullen de tegenkrachten winnen – dank zij het kind dat niet ophoudt ons te laten zien wie het is.

Inmiddels is het initiatief om in deze vorm in actie te komen overgenomen door twee grote schoolbesturen. De onderwijsbonden organiseren dit najaar een mini-conferentie in politiek Den Haag.

(Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs)