Mach’s gut, Arie!

Geachte heer Slob,

Na o.a. een universitaire studie Duitse taal- en letterkunde heb ik de afgelopen 15 jaar met plezier als 2e graads leraar Duits mijn leerlingen onderwezen. Na deze 15 jaar maak ik de balans op en vraag ik mij af of het niet zo zachtjes aan tijd is geworden om iets nuttigers met mijn leven te gaan doen.

Van de week maakten mijn leerlingen 4 MAVO het eindexamen Duits, voor mij een bron van frustratie, want hoe goed mijn onderwijs ook geweest kan zijn, het CSE Duits toetst niet wat ik heb onderwezen. Dat kan het ook per definitie niet zoals ik al eens heb betoogd in een blog, waarmee ik nota bene de Fons van Wieringen aanmoedigingsprijs won.

Aan mijn leerlingen ligt het niet. Ik heb een uitstekende band met hen en hun waardering voor mijn lessen is er ook en dat laten zij op verschillende manieren blijken. Dat varieert van een vriendelijk “Bedankt voor deze les!” tot cadeautjes op mijn verjaardag met als opmerking van de leerlingen erbij: “Omdat we in korte tijd zoveel bij u leren.”

3 leerlingen uit 4 MAVO hebben twee jaar geleden zelfs de moeite genomen, om met het Duits dat ik hen had geleerd mijn Duitse jeugdvriend, die ik al 25 jaar niet gezien of gesproken had, te traceren en een videoboodschap voor mij te regelen, waardoor zij het contact tussen hem en mij na zoveel jaar weer wisten te herstellen. Dat zijn bijzondere momenten die het vak van docent zo mooi maken.

Maar ook als zij mij die gebaren niet zouden maken, wil ik hen het allerbeste onderwijs kunnen bieden om hen in staat te stellen tot mooie prestaties te komen. En hoe goed mijn onderwijs ook zou kunnen zijn, het CSE toetst niet wat onderwezen is, en kende vorig jaar een schamele 5,9 als landelijk gemiddelde. Als dit het resultaat is na 3 jaar hard werken door mijn leerlingen en mijzelf, hoe motiverend denkt u dat dit voor hen en mij is? Hoe denkt u dat het voor mij met al mijn verantwoordelijkheidsgevoel en met de resultaten in het achterhoofd is om mijn leerlingen tijdens de examenbarbecue en bij de diploma uitreiking onder ogen te komen? En waarom zouden we al die moeite nog doen als leerlingen later moeten ervaren dat een eindcijfer op een diploma de werkgever niet veel zegt en ze alsnog voor een internationaal erkend ERK-certificaat naar het Goethe-Instituut worden gestuurd? Daarbij merk ik op dat het Goethe-Instituut netjes definieert welke woordenschat, zinstructuren en grammaticale principes beheerst moeten worden. De toetsen sluiten er probleemloos bij aan waardoor ook daadwerkelijk getoetst wordt wat onderwezen zou moeten zijn. Uw voorganger, Sander Dekker, stelde ik al eens de vraag waarom we bijvoorbeeld het huidige CSE/SE niet vervangen door zo’n internationaal erkend certificaat. Zou dat niet veel logischer zijn?

De afgelopen jaren heb ik qua professionalisering een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Het lukt me, dankzij onder andere effectieve instructietechnieken als directe instructie, om àlle leerlingen de stof te laten begrijpen. En dankzij het inzetten van bewezen effectieve leerstrategieën lukt het mij om àlle leerlingen naar een voldoende voor toetsen over die stof te loodsen. Leerlingen ontwikkelen vertrouwen en overwinnen hun spreekangst waardoor ze op werkweek in winkels en restaurants een beroep doen op hun Duits en niet hoeven terug te vallen op het Engels. Ondanks deze ontwikkeling zie ik de laatste zes jaar het resultaat voor het CSE dalen. En dat CSE is wel mede bepalend voor het wel of niet behalen van een diploma. Kan ìk het dan niet meer, meneer Slob, of is er mogelijk iets anders aan de hand?

Een onderzoek  laat zien dat relevante voorkennis van de onderwerpen in leesteksten zwakke lezers helpt om die zwakke leesvaardigheid te compenseren waardoor ze nagenoeg gelijk presteren aan sterke lezers. Anders gezegd compenseert een goede algemene ontwikkeling het minder vaardig kunnen lezen. En aangezien de onderwerpen in het CSE geheim zijn, kunnen wij leerlingen ook niet de benodigde voorkennis onderwijzen. Het eindexamen Duits is feitelijk een loting, een intelligentietest waarbij de hoofdprijs is weggelegd voor de intelligentste leerling, niet voor de leerling die de Duitse taal het beste beheerst.

Een ander onderzoek laat zien hoeveel woordfamilies leerlingen zouden moeten kennen (spoiler: duizenden!) om zelfstandig een artikel uit een tijdschrift of een krant te kunnen lezen en begrijpen. (Het CSE bestaat hoofdzakelijk uit artikelen uit kranten en tijdschriften.) Geen enkele lesmethode biedt zoveel idioom aan en het is, met alles wat tegenwoordig van het onderwijs wordt verwacht, ook niet haalbaar.

In opdracht van uw departement voerde Cito in 2013 een internationaal ijkingsonderzoek uit waarbij door internationale experts het ERK-niveau van een reeks CSE’s en toetsen kijk- en luistervaardigheid moderne vreemde talen werd ingeschat. Uit dit onderzoek blijkt dat het niveau van het CSE Duits VMBO GL/TL van hetzelfde niveau is als Engels VMBO GL/TL en een niveau hoger dan het CSE Frans VMBO GL/TL terwijl voor Engels en Frans veel meer middelen aan effectieve lesuren beschikbaar zijn. (Engels wordt al vanaf de basisschool en Frans doorgaans vanaf de brugklas onderwezen terwijl Duits op veel scholen pas vanaf klas 2 wordt gegeven)  Er zijn betrekkelijk weinig Duitstalige games en televisieprogramma’s waarmee leerlingen in aanraking komen.

Scholen wordt wel eens verweten dat ze ‘teaching to the test’ toepassen. Als ik dit zou willen, zou dit voor mijn vak überhaupt niet mogelijk zijn! Voor geschiedenis ligt vast welke tijdperken e.d. onderwezen moeten worden. Voor wiskunde ligt vast welke stof onderwezen moet worden. Voor Duits zijn er vage algemene eindtermen en ERK-streefniveaus. Nergens is vastgelegd welke woordenschat en welke grammaticale structuren onderwezen moeten worden. Met het eerder genoemde blog liet ik al zien dat de overlap in idioom tussen twee willekeurige CSE’s Duits VMBO GL/TL niet meer dan 26% is. Voor tijdvak 2 moet een leerling VMBO GL/TL van 800 tot 900 andere woorden de betekenis kennen dan voor tijdvak 1 om de tekst zelfstandig te kunnen lezen. Tel daarbij op dat elke leraar Duits bij gebrek aan een deugdelijk curriculum zelf kan (nee, moet!) bepalen welk idioom onderwezen wordt. Het CSE Duits is dan eerder een loting dan dat het toetst wat daadwerkelijk onderwezen is.

De curriculumherzieningen zijn in volle gang en het concept voorstel van ontwikkelteam Engels/MVT ligt klaar om te worden voorzien van feedback. Ik heb het stuk gelezen, maar ik heb nergens kunnen vinden welk idioom en welke grammaticale structuren straks onderwezen zullen moeten worden. Eventuele nieuwe eindtermen kunnen dan alleen nog maar algemeen van aard zijn (bijvoorbeeld een ERK-streefniveau) en voor leraren is er dan nog steeds geen duidelijkheid wat er onderwezen moet worden, laat staan dat een examen op een valide manier kan toetsen wat er onderwezen is. En dan is er nog maar één oplossing mogelijk en dat is het voortzetten van de huidige opzet van het CSE Duits en te suggereren dat leesvaardigheid een generieke vaardigheid is.

Meneer Slob, het departement waaraan u leiding geeft, geeft het CvTE opdracht om zorg te dragen voor deugdelijke landelijke eindexamens. Het CvTE besteedt het werk uit aan Cito. Cito huurt leraren met vakkennis in. Maar uw departement is eindverantwoordelijk. Tevens is het de eindverantwoordelijkheid van uw departement om een duidelijk curriculum voor àlle vakken tot stand te laten brengen waarin duidelijk omschreven staat wat onderwezen dient te worden. Het CSE zou daarbij moeten aansluiten en toetsen wat daadwerkelijk onderwezen is. Een duidelijk curriculum ontbreekt en het CSE kan niet aansluiten bij wat er niet is. Als ik ongelijk heb, meneer Slob, zou ik graag van u willen weten waar ik dit duidelijke curriculum kan vinden en zou ik graag van u een reactie ontvangen waarin u alle door mij in mijn blog genoemde kritiekpunten wetenschappelijk onderbouwd weerlegt. Indien dit niet mogelijk is, zou ik graag van u vernemen welke maatregelen u gaat treffen om wel een duidelijk curriculum en een daarbij aansluitend valide CSE te realiseren. Als het CSE al 51 jaar lang uit leesteksten met vragen over die teksten bestaat, moet het toch een koud kunstje zijn om mijn ongelijk aan te tonen. Ik wil u uiteraard niet de schuld geven van de huidige situatie en mijn gewetensbezwaren daarbij, maar u verkeert wel in de positie om er iets aan te kunnen veranderen.

Het probleem is mogelijk groter dan alleen een CSE dat niet kan aansluiten bij wat onderwezen is en het ontbreken van een duidelijk curriculum. Leerlingen lijken steeds vaker Nederlandse woorden niet meer te kennen die nodig zijn om de examenvragen te kunnen beantwoorden. Zij zoeken bijvoorbeeld Gastronomie op en vinden dan gastronomie en weten dan nog niks. Het woord circa is al voor veel leerlingen onbekend. Ook lijkt steeds meer een degelijke algemene ontwikkeling (een diversiteit aan domeinkennis) te ontbreken.

Ik kan diverse mogelijke andere oorzaken noemen en ik kan nog meer knelpunten rondom het huidige CSE noemen, maar ik heb geleerd oorzaken niet alleen buiten mijzelf te zoeken maar ook bìj mijzelf. Ik heb zeker de hand ook in eigen boezem gestoken, maar ik zie niet meer hoe ik het nog klaar kan spelen binnen de speelruimte die ik nog heb. Ik weet niet hoe lang ik het nog zal volhouden om samen met mijn leerlingen bijna 3 jaar lang ontzettend hard te werken om uiteindelijk bij het CSE geen loon naar werken te ontvangen. En als het dan allemaal aan mij zou blijken te liggen, meneer Slob, dan zit er voor mij niks anders meer op dan mijn tas te pakken en plaats te maken voor een betere leraar Duits (ook al vraag ik me bij de huidige tekorten af waar die vandaan zou moeten komen).

Mach’s gut

Martin Ringenaldus

Deze column verscheen gister hier.