Leiden, Lokhorststraat 16

Op vrijwel geen enkel gymnasium staat wiskunde op het programma. Waarom nu dan wel? Om welke stof moet het gaan, hoe moet wiskunde onderwezen worden en wie moeten de lessen verzorgen? Allemaal kwesties waarover het ‘Koninklijk Besluit’ rijkelijk vaag is. Leraren oude talen willen eigenlijk hun tijd op het rooster niet inleveren, zien meestal het nut van wiskunde niet in en worden hier en daar gedwongen om het nieuwe vak zelf te geven, terwijl zij daar weinig of geen verstand van hebben. Toch zit de Inspecteur van het Onderwijs, Wijnbeek, de gymnasia flink achter de broek. De voedingsbodem voor verzet en conflicten is rijp.

Voorvechter van een grotere rol van wiskunde in onderwijs en maatschappij is Jacob de Gelder. Volgens hem verdient wiskunde ‘den eersten rang onder menschelijken kunsten en wetenschappen’. Wiskunde is in die tijd echter op geen enkele school wettelijk verplicht. Of er aandacht aan besteed wordt, is afhankelijk van de opleiding of school. En op het gymnasium, de enige toegangspoort naar de universiteit, draait alles om de klassieke talen.

De Gelder, afkomstig uit een eenvoudig milieu, krijgt de kans niet om naar het gymnasium te gaan en volgt dan ook geen universitaire opleiding. Op school blijkt hij een razendsnelle leerling. Hij wil graag leren ‘cijferen’, een wens die op zijn school maar gedeeltelijk wordt vervuld. Hij maakt zich daarom wiskunde vooral zelf eigen.

Wiskunde komt ontwikkeling van jongere niet ten goede

Na zijn opleiding begint hij een privéschooltje, dat failliet gaat. Toch maakt hij mede door zijn vriendschap met de beroemde wiskundehoogleraar Van Swinden nog een bijzondere carrière. Maar die verloopt niet altijd vlekkeloos. Eigenzinnig als De Gelder is, geeft hij overal zijn onverbloemde mening. Als docent wiskunde op de Militaire Academie in Delft vraagt hij het uiterste van zijn studenten. Als het niveau van het onderwijs hem niet bevalt, richt hij zich in een brief direct tot de koning. Dat brengt hem in conflict met de directeur en hij wordt geschorst. Daarop beklaagt hij zich weer bij de koning die hem in 1819 tot hoogleraar wiskunde in Leiden benoemt.

Als hoogleraar bemoeit hij zich, naast het schrijven van talloze leerboeken, met het wiskundeonderwijs op het Leidse gymnasium. Hij gaat er zelfs lesgeven en stelt ook hier weer hoge eisen. Bovendien wil hij dat de klassen bij het vak wiskunde apart ingedeeld worden naar niveau. Hij legt grote nadruk op het echt snappen van de stof in plaats van het leren van een maniertje. Zijn bemoeienis met het onderwijs wordt door de klassiek geschoolde docenten en vooral door de rector weinig op prijs gesteld. Ze kijken op hem, de autodidact, neer. Hij wordt door rector, leraren en leerlingen al na een paar jaar weggepest. De post van wiskundedocent blijft daarna jarenlang vacant.

Toch krijgt De Gelder het gelijk aan zijn kant. In 1826 wordt een wet van kracht waarin voor het eerst de eisen aan het wiskundeonderwijs duidelijk worden omschreven. De leerboeken van De Gelder worden als groot voorbeeld bestempeld. De situatie op de gymnasia verbetert, maar de weerstand blijft op veel plaatsen bestaan. Men vindt nog steeds dat wiskunde de ontwikkeling van jongeren niet ten goede komt.

Met de komst van de HBS in 1863 komt er veel meer aandacht in het middelbaar onderwijs voor wiskunde en exacte vakken. De HBS wordt een groot succes onder de opkomende middenklasse, maar het duurt tot 1917 voor afgestudeerden van de HBS direct tot de universiteit worden toegelaten.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde

Bekijk hier korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten 

Dit artikel verscheen in Didactief, maart 2016.