De brave Hendrik

Er was eens een jongen zo braaf, zo zoet, zo gehoorzaam, zo knap en zo goedleers dat zijn naam zelfs uitgroeide tot een soortaanduiding: een brave hendrik zijn. Het slaat nu op iemand die niets durft en eigenlijk een sufferd is. Dat was niet altijd zo. Voor honderdduizenden kinderen was ‘brave Hendrik’ lange tijd een voorbeeld om na te volgen.

De brave Hendrik is namelijk de titel van een leesboek voor de jeugd dat de eerste helft van de negentiende eeuw een waanzinnig succes kent en zestig herdrukken beleeft. Op vrijwel alle scholen wordt het gebruikt als leesboekje voor beginnende lezertjes. In 1812 verschijnt zelfs een vrouwelijke pendant, De brave Maria, die flink verkoopt maar minder populair wordt. Beide boekjes zijn in opzet en doelstelling vergelijkbaar. Ze moeten jonge kinderen niet alleen technische leesvaardigheid bijbrengen, maar vooral de jeugd leren hoe zich te gedragen: braaf, ordelijk, beleefd, godvruchtig, gehoorzaam, vlijtig en blijmoedig. Voor de meisjes komen daar nog deugden als zuinigheid, toegevendheid en zachtzinnigheid bij. De boekjes passen goed in het ideaal van zedelijke vorming dat in de eerste nationale onderwijswetten beoogd wordt: niet te dogmatisch, maar beminnelijk opvoeden om het goede in de mens te ontwikkelen.

De schrijver van beide boekjes is Nicolaas Anslijn, een boekbinder die zijn hart volgt en zichzelf omschoolt tot onderwijzer. Dat kan hij goed, want in 1807 wordt hij het hoofd van een armenschool in Haarlem. Dat is een jaar na de Schoolwet van 1806, waarin het lager onderwijs in ons land ingrijpend hervormd wordt: onderwijzers moeten bevoegd zijn en klassikaal lesgeven, er komt landelijk toezicht en bovenal moet het onderwijs ‘maatschappelijke en christelijke deugden’ onderwijzen. Anslijn groeit uit tot een schrijver van degelijke lesboeken voor taal en rekenen, maar ook geschiedenis, Bijbelkennis, aardrijkskunde en natuurlijke historie, kortom het hele curriculum van de lagere school. Bovendien illustreert hij als geoefend tekenaar zijn boeken zelf. Zijn grootste bekendheid krijgt hij met De brave Hendrik. Een leesboekje voor jonge kinderen.

De auteur probeert zich zo veel mogelijk te verplaatsen in het kind. Hij wil als een vriend naast het kind staan. De onderwerpen zijn niet te moeilijk, straattaal of kinderachtige uitdrukkingen zijn uit den boze en hij hanteert een aanschouwelijke verteltrant. Maar zijn toon is ronduit belerend. Zo begint hij: ‘Kent gij Hendrik niet, die altijd zoo beleefd zijnen hoed afneemt als hij voorbij gaat? Vele menschen noemen hem de brave Hendrik, omdat hij zoo gehoorzaam is, en omdat hij zich zoo vriendelijk jegens ieder gedraagt. Hij doet nooit iemand kwaad. Er zijn wel kinderen, die hem niet liefhebben. Ja, maar dat zijn ook ondeugende kinderen. Alle brave kinderen zijn gaarne bij Hendrik. Kinderen, die met Hendrik omgaan, worden nog braver, want zij leeren van hem, hoe zij handelen moeten.’ En zo gaat het nog even door.

Iedereen in de eerste helft van de negentiende eeuw leest de 32 pagina’s, van rijkeluiskinderen tot leerlingen op de armenscholen. Door het christelijke karakter is de tekst aanvaardbaar voor alle religieuze gezindten. Toch loopt het met De brave Hendrik als boekje slecht af. In 1849 verschijnt nog een Engelse vertaling, maar de kritiek op het volmaakte jongetje zwelt langzamerhand aan. Vooral Multatuli fulmineert tegen deze vorm van zedelijke opvoeding en stookt veel leraren op. Hij schrijft rond 1870 in zijn Woutertje Pieterse over een fantasierijk jongetje dat zich voortdurend verwondert over allerlei burgermansfatsoen. Niet veel jaren later zijn Hendrik en Maria zo goed als verdwenen van alle scholen. Er kondigt zich een nieuw tijdperk aan, waarin meer plek is voor humor en de hoofdpersonen minder braaf zijn.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten op didactiefonline.nl/video.

Dit artikel verscheen in Didactief, mei 2020.