Amsterdam, Kalverstraat

Een van de grote voorvechters van handenarbeid is Jan Stam, de bevlogen hoofdonderwijzer van de school van het Burgerweeshuis aan de Amsterdamse Kalverstraat. Wanneer hij in 1877 tot hoofd wordt benoemd, schrikt hij erg van de ouderwetse toestand die hij aantreft. Hij haalt flink de bezem door de school en brengt het niveau van de leerlingen weer op peil. Maar dat is voor hem niet voldoende. Hij voert een aantal belangrijke vernieuwingen door, zoals aanschouwelijk onderwijs: samen met de juf mogen leerlingen bijvoorbeeld de keuken van het weeshuis bezoeken om te zien hoe het eten wordt bereid. En niet te vergeten gymnastiek en sport: alle jongens en meisjes leren korfballen op de binnenplaats.

Stam is vooral trots op de invoering van handenarbeid, een gloednieuw vak in heel Nederland. Vier dagen in de week kunnen zijn leerlingen naar een speciaal ‘slöjd-lokaal’, om te werken met hout, papier, klei, karton en verschillende soorten gereedschap. Voor Stam is dit onderwijs de sleutel tot de algemene vorming van ieder kind.

Inspiratie haalt Stam uit Zweden. Het slöjd-onderwijs is daar ontstaan uit het knutselen tijdens de lange wintermaanden en ontwikkeld tot een systematische methode door Otto Salomon. In 1875 krijgt Salomon van een rijke bankier alle ruimte om op een groot landgoed in de buurt van Göteburg een opleidingsinstituut voor handenarbeid te starten. Zijn ‘handenarbeidkweekschool’ wordt een bedevaartsoord en zijn methode een wereldwijd succes, tot in Amerika aan toe. Honderden onderwijzers uit de hele westerse wereld trekken elke zomer naar het opleidingscentrum om de methode onder de knie te krijgen. In de schilderachtige omgeving ontstaat een hechte gemeenschap van volgelingen die hun idealen bij terugkeer direct in de praktijk willen brengen.

Ook Stam raakt in de ban van de slöjd-methode. Hij wordt voorzitter van de Vereeniging tot bevordering van het onderwijs in handenarbeid. Deze is in 1882 opgericht met als doel om handenarbeid als verplicht vak in het leerplan van de lagere school te krijgen. De vereniging boekt de nodige successen. De minister verleent haar een subsidie, waardoor handenarbeid een vast vak op de Rijkskweekscholen kan worden. De gemeente Den Haag geeft onderwijzers een opslag als zij hun akte voor handenarbeid halen. De gemeente Amsterdam start een experiment met handenarbeid op een aantal scholen in de stad.

Handenarbeid: van knutselen naar een gedegen methode

Maar er komt ook kritiek. Joh. A. Leopold, de directeur van de Rijkskweekschool in Nijmegen ziet weinig heil in slöjd als apart vak. Het leidt te veel tot versnippering van de leerstof. Dat is ook de mening van de Vereniging Volksonderwijs. Daar sluit de bekende onderwijsvernieuwer Jan Ligthart zich bij aan. Hij vindt dat handenarbeid in dienst moet staan van leren en spelen. Ondanks de kritiek kiezen scholen toch vaker voor handenarbeid als zelfstandig vak. Wie in deze methodestrijd het pleit wint, is onduidelijk. In de toelichting op de Lager Onderwijswet van 1920 prijst de minister het vak weliswaar aan als middel om ‘de tuchteloosheid en de vernielzucht van de jeugd te bestrijden’, maar ziet hij ervan af om handenarbeid verplicht in het vakkenpakket op te nemen. Tot op de dag van vandaag is het een facultatief vak.

En Jan Stam? Ook al is hij getuige van de opheffing van de school van het Burgerweeshuis in 1914 door het teruglopend aantal wezen, tot aan zijn dood in 1917 blijft hij erop toezien dat overgebleven weeskinderen terugkomen naar het weeshuis voor lessen gymnastiek, korfbal en slöjd.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde.

Dit artikel is verschenen in Didactief, oktober 2016.