Alphabet

Death Valley is droog, verdord en levenloos. Een paar millimeter regen kan daar verandering in brengen. De zaden van bloemen en planten wachten op de juiste omstandigheden.
Deze metafoor van Ken Robinson is uitgangspunt en opening van Alphabet, de nieuwe documentaire van de Oostenrijkse regisseur Erwin Wagenhofer. Volgens hem spreekt het hedendaagse onderwijsstelsel niet tot de verbeelding. Kinderen floreren niet, maar wachten net als de zaden in Death Valley op de juiste omstandigheden.

Wagenhofer visualiseert na deze openingsscène op essayistische wijze dat de mens leeft in een tijd van weelde en rijkdom, maar allesbehalve gelukkig is. Eén van de oorzaken van het ongemak is de altijd aanwezige prestatiedrang. Al van jongs af aan worden kinderen in een mal van examens en cijfers geduwd. Hun vermogen om kritisch en creatief te denken gaat hierbij verloren. Er is maar één antwoord goed, dus waarom op zoek naar andere mogelijkheden? Waarom kiezen voor een levensweg buiten de geijkte paden?

Singapore staat bovenaan de PISA-lijst. De 'schoolfabrieken' in China, Beijing gaat in 2015 meedoen aan de internationale toetsen, zijn exemplarisch voor Wagenhofers stelling. Leerlingen staan er onder druk, als gevolg van de hoge verwachtingen van ouders en leraren. De resultaten zijn veelal belangrijker dan het leerproces.

Van sommige wetenschappers krijgt de documentairemaker bijval. Uit onderzoek zou blijken dat het zogenaamde divergente denken, de noodzakelijke voorwaarde voor creativiteit, bij jonge kinderen groot is, maar gaandeweg op school wordt beknot door een eenzijdige onderwijsmethodiek. De monologen van de pedagoog Arno Stern en zijn zoon, een autodidact, dragen bij aan de overtuigingskracht van de docu. Net als de humoristische, rake uitspraken van Pablo Pineda Ferrer: de eerste downpatiënt met een universitaire graad. Wagenhofer zet hier scènes tegenover met ambitieuze, jonge managers die enkel winstmarges en kwartaalcijfers voor ogen hebben, en niet de belangen van het personeel.

Na We Feed the World en Let's Make Money, waarin Wagenhofer de mondiale voedselproblematiek en de corruptie van het financiële systeem blootlegde, stelt hij in Alphabet dat ook in het onderwijs de economie boven de menselijkheid prevaleert. Maar helaas gebruikt hij in de documentaire teveel clichés om te overtuigen. Al na vijftien minuten weet de kijker waar de maker heen wil. Hoewel, Wagenhofer weet wel wat er fout gaat, maar draagt geen oplossingen aan. De toekomstige generaties moeten op een andere wijze worden opgevoed, dat is duidelijk, maar hoe dan? Wagenhofer beantwoordt deze vraag onvoldoende.

Technisch gezien is de documentaire fraai: veel shots zijn prachtig en het verteltempo is goed. Net als de keuze om de hoofdrolspelers in de lens van de camera te laten kijken bij het houden van hun pleidooi. Zo vertelt de hersenwetenschapper Gerald Hüther op indringende wijze over de werking van het kinderbrein. Terwijl hij de kijker aankijkt, ziet hij de ernst van de situatie. Niet op een offensieve manier, maar bezorgd. Alsof hij zich om het lot van de kijker, en van de toekomstige generaties, bekommert.

Alphabet legt de nadruk op de excessen van het hedendaags onderwijs. Ja, de prestatiedruk is hoog in het Westen en in China, maar hoe vergaat het kinderen in landen waar het merendeel niet naar school kan gaan? Wagenhofer is niet in staat om dit grotere perspectief te vangen met zijn cameravoering.

Alphabet wordt op 19 oktober getoond in de Amsterdamse Balie.