Pedagogische wending

Het belang van pedagogiek – de tak van sport die zich bezighoudt met vraagstukken over de doelen en middelen van opvoeding en onderwijs – is evident op de lerarenopleiding. Of toch niet? Helaas is de pedagogiek de afgelopen decennia in de verdrukking gekomen. Onderwijskunde is steeds dominanter geworden in het curriculum van lerarenopleidingen; de focus ligt vaak op het begeleiden en effectiever maken van leerprocessen. De persoon van de leraar en zijn of haar relatie met leerlingen verdwijnt uit het zicht en daarmee ook de normatieve vragen over doel en richting van die relatie.

In welke werelden
willen we onze
jongeren inleiden?

Gelukkig is de pedagogiek nog niet helemaal uit de lerarenopleiding verdwenen, maar ze is wel veranderd. Om met pedagoog Bas Levering te spreken: ‘De pedagogiek is uit de pedagogiek verdwenen.’ Dit vraagt om uitleg. De pedagogiek is zichzelf niet meer, ze is verwaterd sinds er verschillende vakken onder haar noemer worden geschaard die eigenlijk meer bij leerpsychologie, (micro)sociologie en neurowetenschappen horen. Tegelijkertijd wordt pedagogiek op de lerarenopleiding dikwijls verengd tot gedragsregulering (petje op/petje af, mobieltje aan/mobieltje uit) of lief doen tegen leerlingen (de relatie staat exclusief centraal). In het openingsverhaal lees je hier meer over.

Maar pedagogiek gaat niet alleen over de relatie met leerlingen, maar ook over waar die relatie toe dient. Ze poogt leerlingen in te leiden in de wereld, hen te ondersteunen om zich daar thuis te voelen en hen aan te moedigen een plek in die wereld in te nemen (‘iemand zijn’ zoals filosoof Joep Dohmen dat treffend uitdrukt).

Onze pedagogische opdracht is vervolgens geen kwestie van louter uitvoering, maar vraagt om een waardengeladen overdenking: in welke werelden willen we onze jongeren op welke wijze inleiden? En hoe moedigen we ze aan mondig en eigenstandig in die werelden te staan? Doordat pedagogiek zichzelf niet meer is, zijn deze normatieve vragen naar de achtergrond verdwenen. Iemand die zichzelf dergelijke vragen wel stelt, is pedagoog Jan Masschelein.

Het is tijd voor een pedagogische wending op de lerarenopleiding, zodat toekomstige leraren weer pedagogische vragen leren stellen aan de onderwijspraktijk. Vragen die gaan over wat in concrete situaties het belang van leerlingen dient, over onderwijspedagogische idealen waarmee we die belangen kunnen wegen en prioriteren, en over hoe we deze idealen tot uitdrukking kunnen brengen in ons handelen.

Deze Didactief helpt je bij het stellen van zulke vragen. Dat is spannend, omdat de antwoorden niet eenduidig zijn en idealiter de uitkomst van een intercollegiale dialoog zijn. In zo’n gesprek kan het er pittig aan toegaan: niet iedereen heeft hetzelfde beeld van waar het onderwijs ‘goed’ voor is. Maar juist al die verschillende perspectieven belichten de belangen van leerlingen van alle kanten. Belichten maakt zaken en mensen zichtbaar. En wil uiteindelijk niet iedereen gezien worden?

Carlos van Kan is lector pedagogische professionaliteit van leraren aan Hogeschool Rotterdam, senior onderzoeker bij de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en gasthoofdredacteur.

Lees ook ons nieuwe dossier Pedagogisch handelen.

Dit artikel verscheen in Didactief, september 2023.

Verder lezen

1 Dossier: pedagogisch handelen