De macht der gewoonte

Mensen zijn gewoontedieren. Ieder van ons heeft gewoonten ontwikkeld, zowel slechte (elke avond drie uur surfen op internet) als goede (je telefoon in een andere kamer leggen voor je aan je huiswerk begint). Logan Fiorella (bekend van zijn boek met Richard Mayer over productieve leerstrategieën) schreef een reviewartikel over de wetenschap achter gewoonten en wat die betekent voor leren en mentaal welbevinden. Zijn conclusie: hoewel je waarschijnlijk meestal tracht je leerlingen te motiveren om studiestrategieën te gebruiken, kun je ze beter leren dat gebruik tot een gewoonte te maken waar ze nauwelijks meer over nadenken. Laat ze vaak herhalen, in vergelijkbare situaties en voorzie ze van beloningen; je creëert daarmee een onbetaalbaar automatisme.

Gewoonten houden (meestal onbewust) verband met specifieke contexten zoals tijdstip, locatie, bezigheid enzovoorts. Zij ontstaan door herhaald iets te doen in specifieke situaties: in het brein ontstaan associaties die tot automatische reacties (gewoonten) leiden als de situatie wordt herkend. Denk aan een gebakje eten met een kopje koffie. Ten onrechte denken we vaak dat deze gewoonten ontstaan vanuit bewuste bedoelingen en dat we die ook bewust kunnen afleren. Inderdaad, een doel helpt om te starten, maar is onvoldoende om een gewoonte te laten inslijten, laat staan een oude af te leren. Ook denken velen dat ophouden met slechte gewoonten een kwestie van zelfbeheersing is: Maar zelfcontrole - jezelf in toom houden - vereist wat Fiorella noemt ‘effortful inhibition’ (moeitevol tegenhouden; het pakken van een gebakje onderdrukken en in plaats daarvan een stuk fruit nemen). Maar het kenmerk van gewoonten (goede en slechte) is juist dat ze weinig tot geen moeite kosten. De oplossing is dus: laat leerlingen (en jezelf) van goede gewoonten de standaard maken.

Studeerstrategie: maak
er goede gewoonte van,
die kost geen moeite!

Makkelijk praten, maar hoe verander je slechte gewoonten in goede (bijvoorbeeld: eerder gaan slapen)? Het vereist meestal eerst het doorbreken van een bestaande slechte gewoonte (‘s avonds op je tablet turen). En dat is moeilijk, want oude gewoonten worden automatisch geactiveerd door signalen uit onze omgeving, zoals de aanwezigheid van een tablet op je nachtkastje. Het doorbreken van de gewoonte om laat te gaan slapen, hangt daarom niet zozeer af van onze motivatie om vroeger naar bed te gaan, maar niet blootgesteld te worden aan die tablet. Leer leerlingen dat andere gewoonten beginnen bij het beperken of elimineren van dit soort onhandige triggers.

En hoe doe je dat? Eerst moet je een ondersteunende omgeving creëren. Haal voorwerpen die afleiden weg en vervang ze, zo mogelijk, door nuttige alternatieven. Een boek naast je bed leggen in plaats van een tablet of een papieren in plaats van een online woordenboek op het bureau vermindert bijvoorbeeld de kans dat je gaat internetten.

Daarnaast moet het gedrag makkelijk te herhalen zijn. Als je extra moeite moet doen voor een slechte gewoonte (je moet bijvoorbeeld naar een andere kamer lopen om een tablet te halen), dan is de kans groot dat je dat, op termijn, niet doet. Wat ook helpt: leer leerlingen gewoonten  te koppelen aan vaste momenten, gebeurtenissen en voorwerpen. Ben je klaar met eten? Ga dan meteen je huiswerk doen. Tijd om naar bed te gaan? Zorg voor een boek op je nachtkastje.

Tot slot moet je ervoor zorgen dat nieuwe gewoonten (en goed gedrag) iets opleveren. Hierbij geldt dat een intrinsieke beloning zoals een gevoel van voldoening, beter werkt dan een verwachte externe beloning (een krul in het huiswerkschrift). Onverwachte lof van een leraar of positieve feedback van een ander kan weer wel helpen, net als je zelf belonen (toch een uurtje gamen als het huiswerk af is).

In een notendop: Elimineer triggers voor slechte gewoonten, creëer een ondersteunende omgeving voor goede gewoonten en maak ze lonend!

Paul A. Kirschner is emeritus hoogleraar Onderwijspsychologie aan de Open Universiteit en gasthoogleraar aan de Thomas More Hogeschool (België). Lees ook zijn andere columns.

Bronnen:

Tine Hoof, Tim Surma en Paul Kirschner, Aan de slag met productieve leerstrategieën. ExCEL Thomas More.

Logan Fiorella, The Science of Habit and Its Implications for Student Learning and Well-being, Educational Psychology Review 32(5) (september 2020), DOI:10.1007/s10648-020-09525-1