Verboden vruchten

Voor de katholieke lezers was de clerus heel duidelijk. De Jongs romans rond het tobbende West-Brabantse misdienaartje Merijntje lazen lekker weg, maar niet iedereen mocht ervan genieten. Jezuïet dr. J.G. van Heugten, streng beoordelaar van buiten de katholieke zuil verschenen drukwerk, wond er geen doekjes om. ‘Dit boek werd geschreven met een groote liefde voor Brabant en alles wat Brabant maakt, tegelijk met een grooten haat tegen alles, wat de schrijver haat: het Geloof, maatschappelijke toestanden enz. Daardoor zijn de beide eerste delen vol literaire schoonheid, vertoont het derde deel een sterke daling en heeft het vierde meer van een smaadschrift dan van een bekroning van dit, in het begin zoo poëtisch opgezette werk.’

Deel 1 en 2 waren bestemd voor ‘rijpere lezers’: hoogopgeleide volwassenen die in staat waren eigenhandig antikatholieke tendensen te bespeuren en te veroordelen. Deel 3 was ‘zeer voorbehouden’: alleen lezers die sterk in hun katholieke schoenen stonden mochten het lezen (professionele lezers die er met kennis van religieuze zaken over konden oordelen en intellectuele geestelijken). Deel 4 stond op de Index, de onder de katholieke boekenwet vallende lijst van verboden lectuur.

Op katholieke scholen werd dit leesverbod klassikaal verspreid. Desalniettemin gold de Merijntje Gijzen-cyclus als geliefde lectuur onder katholieke jongeren. Verboden vruchten smaken het best.

Protestants-christelijke opvoeders waren zich er ook van bewust dat jonge lezers hun lectuur niet lieten voorschrijven. Mulo-directeur A. J. Drewes verzuchtte in het tijdschrift  De School met den Bijbel (1928) dat hij ‘heel wat dametjes’ ontmoette ‘die genieten in deze mooie boeken en die zich niet geneeren als ze er mee gezien worden’.  En als hij er wat van zei, werd hem het stilzwijgen opgelegd. Drewes vond het vreselijk dat zijn leerlingen genoten van de ‘vuiligheden’ in De Jongs romans.

Christiaan Tazelaar, leraar Nederlands aan de Christelijke H.B.S. te Amsterdam, roemde in 1928 De Jongs literaire kwaliteiten. Hij begreep wel waarom de jeugd deze romans bewonderde. De erotisch getinte passages, de grove humor en de uitbundige levensstijl van een van de hoofdpersonen (Flierefluiter, die lak heeft aan het boven hem gestelde gezag en doet waar hij zin in heeft) maakten dat het boek voor middelbare scholieren woest aantrekkelijk was. Ook dat De Jong ‘vraagstukken van het moderne leven’ op inzichtelijke wijze behandelde, Tazelaar had hier religie op het oog, zorgde ervoor dat jongeren wegliepen met de Merijntje Gijzen-cyclus.

Tazelaars grootste bezwaar was dat deze socialistische auteur – een van zijn geloof gevallen katholiek – op objectieve, maar tegelijkertijd verraderlijke wijze het christendom sloopte. De Jong maakte de ‘geestelijke verwarring’ van die tijd, aldus Tazelaar in 1928, alleen maar erger. Voor ‘de zwakke of de nog niet tot rijping van eigen denken gekomen jongere’ zouden de romans funest zijn.

In 1936 werd Merijntje Gijzen succesvol verfilmd. De Jong speelde zelf de rol van ‘meneer pastoor’, die het met existentiële levensvragen tobbende misdienaartje Merijntje steunde. Het protestants-christelijke gezinsweekblad De Spiegel (1937) waarschuwde opnieuw voor deze socialistische wolf in katholieke schaapskleren: de Merijntje Gijzen-cyclus was een ‘catechismus der immoraliteit’.

Alle waarschuwingen en leesverboden ten spijt: onder protestants-christelijke en rooms-katholieke scholieren waren de boeken van de socialist A.M. de Jong razend populair.

Jacques Dane is hoofd onderzoek en conservator van het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht.

Dit artikel verscheen in Didactief, september 2024.