‘De “Luctor-Elite” Projector. Het beste toestel dat er te verkrijgen is.’ Deze advertentietekst uit 1953 wond er geen doekjes om: ‘Een zeldzaam prachtig projectietoestel.’ Het apparaat was geschikt voor school en vereniging en werd geleverd met lamp, snoer en koffer.
Luctor N.V. in Baarn was een groothandel in schoolbehoeften, opgericht in 1935 en failliet gegaan in 1975. Na de Tweede Wereldoorlog groeide het bedrijf onstuimig snel. Internationaal had Luctor vijftig agentschappen. In de jaren zestig leverde het ook aan onderwijsinstellingen in Azië en Afrika. In de depots van het Onderwijsmuseum zijn Luctor-leermiddelen ruimschoots aanwezig in de deelcollecties rekenen, taal, schrijven, biologie, scheikunde, natuurkunde, geschiedenis en aardrijkskunde.
De Luctor Elite-projector was een van de paradepaardjes. In 1958 beschikte 80% van de Nederlandse scholen over dit apparaat, ‘waarmee de hele wereld kan worden binnen gehaald’. Dit hulpmiddel zorgde voor een stille onderwijsrevolutie. De veelkleurige schoolplaten die sinds halverwege de negentiende eeuw het onderwijs aanschouwelijk maakten, werden vanaf de jaren dertig stapsgewijs vervangen door kartonnen en wat later plastic doosjes met filmstroken: rolletjes van 35 mm celluloid met foto’s of illustraties die met een projector op een scherm getoond werden.
Aanvankelijk was er kritiek op dit nieuwe hulpmiddel. Onderwijskundigen voorspelden dat de filmstrook – visueel vermaak waarmee in betrekkelijk korte tijd dertig of meer beelden bekeken konden worden – kinderen tot passieve kijkers zou degraderen. Het schrikbeeld was een klas met apathische, in de schoolbanken hangende leerlingen. Maar in de jaren vijftig waaide de onderwijswind in een andere richting: met veel plaatjes kon je kinderen juist boeien en bij de les houden. Dit goedkope, snel te produceren leerhulpmiddel paste perfect bij de steeds sneller veranderende naoorlogse wereld. Over elk denkbaar onderwerp kon in een mum van tijd een filmstrook worden gemaakt.
Technisch hoogstandje opende deur
naar Amerikanisering
In de collectie van het Onderwijsmuseum zijn meer dan zevenduizend filmstroken opgenomen. Een groot aantal bedrijven produceerde dit nieuwe leermiddel. Filmstroken uit verzuilde hoek kwamen van de KRO, de NCRV, de katholieke uitgeverij Zwijsen en het Filmstrokenbureau der Nederlandse Hervormde Kerk. Daarnaast begaven zich tal van andere bedrijven en instellingen op de filmstrokenmarkt, zoals de Marten Toonder Studio’s, Koninklijke Marine, het Nederlands Comité Kinderpostzegels en de Amerikaanse Voorlichtingsdienst. De onderwerpen waren zeer divers: sprookjes, persoonlijke hygiëne (‘Tandverzorging voor de jeugd’), verkeersopvoeding, beroepskeuze en het Marshallplan.
De zeer uiteenlopende inhoud van dit nieuwe leermiddel laveerde tussen de overdracht van enerzijds kennis en vaardigheden en anderzijds (politieke) ideeën, opvattingen en overtuigingen. De financiering voor de filmstroken over het Marshallplan – het naoorlogse economische hulpprogramma voor de opbouw en modernisering van Europa volgens Amerikaanse model – kwam van de Economic Cooperation Agency, de Mutual Security Agency (MSA) en de United States Information Service. Een klein maar niet te onderschatten detail: de MSA werd in het geheim gefinancierd door de CIA, de geheime dienst van de Verenigde Staten. Waarom lessen over het Marshallplan?
De Europese bevolking diende beschermd te worden tegen het ideologische gif van de Sovjet-Unie. De Marshall-filmstroken waren niets minder dan een onderdeel van de Koude Oorlog. Nederlandse scholieren werden in de jaren vijftig en zestig opgevoed met vrede en vrijheid, democratie en niet te vergeten commercie volgens Amerikaans model. Amerikanisering in de klas, met behulp van de Luctor Elite-projector.
Jacques Dane is hoofd collectie en onderzoek van het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht. Sarah Tilstra-van Wijk deed haar masteronderzoek bij het Onderwijsmuseum naar Marshall-filmstroken in het onderwijs.
Deze column verscheen in Didactief, mei 2021
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
