Over Olifanten, Blinde Mannetjes en Onderwijs2032

Zes pijlers voor een toekomstgericht curriculum
Op basis van een maatschappelijk debat en analyses van recente curriculumvernieuwingen in omringende landen heeft het Platform getracht de kern van een toekomstig curriculum te bepalen. Dat is geen eenvoudige taak waarbij selectie en balans de kernwoorden zijn zodat een overladen en gefragmenteerd curriculum wordt voorkomen. Daarbij kunnen altijd drie bronnen voor leerstof worden onderscheiden:
• Wetenschappelijke kennisbasis
• Maatschappelijke kwesties en praktijken
• Persoonlijke behoeften en interesses

Het Platform is op de volgende wijze met deze drie bronnen omgegaan. Allereerst stellen ze voor om minder vakken in het kerncurriculum aan te bieden, deze te organiseren in domeinen en de leerstof voor die vakken terug te brengen tot de kern (basiskennis). Hiermee wordt ook meer ruimte gecreëerd voor vakoverstijgende vaardigheden, zoals leren leren en basisvaardigheden (sociale, digitale, taal- en rekenvaardigheden). Daarnaast wordt voorgesteld om in de vorm van vakoverstijgend leren een aantal belangrijke maatschappelijke sleutelkwesties aan de orde te stellen waarmee leerlingen zeker te maken krijgen als burger (zoals duurzaamheid, ongelijkheid et cetera).

Door leerstof voor het curriculum op deze manier terug te brengen tot de kern blijft er ruimte over voor leerlingen om zelf inhouden te bepalen die aansluiten bij hun interesses en kwaliteiten (verdieping en verbreding). Daarnaast is het van belang dat de wijze waarop leerlingen de leerstof leren ook wordt afgestemd op hun onderwijsbehoeften. Op deze manier kan een curriculum ook een bijdrage leveren aan de persoonlijke ontwikkeling van de leerlingen.
Samenvattend onderscheidt het Platform zes pijlers voor een toekomstgericht curriculum:

• Persoonlijke ontwikkeling
• Basisvaardigheden
• Vakoverstijgende vaardigheden
• Basiskennis over drie domeinen
• Vakoverstijgend leren
• Ruimte voor verbreding en verdieping

Het vergeten fundament
De zes curriculumpijlers zijn niet nieuw. We treffen ze niet alleen aan in visionaire curriculumdocumenten van omringende landen, maar ook in belangrijke curriculum-herzieningen uit het verleden. Spijtig genoeg is er in al deze voorstellen geen aandacht voor het noodzakelijke fundament dat de zes curriculumpijlers kan dragen en verbinden. Dit vergeten fundament van toekomstbestendige curricula wil ik hier introduceren aan de hand van een gedicht van John Saxe (1816-1887) over een eeuwenoude parabel van de olifant en de zes blinden.

It was six men of Indostan
To learning much inclined
Who went to see the Elephant
(Though all of them were blind),
That each by observation
Might satisfy his mind.

The First approached the Elephant,
And happening to fall
Against his broad and sturdy side,
At once began to bawl:
'God bless me! But the Elephant
Is very like a wall!!'

The second, feeling of the tusk,
Cried, 'Ho, what have we here
So very round and smooth and sharp?
To me 'tis mighty clear
This wonder of an Elephant
Is very like a spear!'

The Third approached the animal,
And happening to take
The squirming trunk within his hands,
Thus boldly up and spake
'I see,' quothe he, 'the Elephant
Is very like a snake!'

The Fourth reached out an eager hand
And felt about the knee.
What most this wondrous beast is like
Is mighty plain', quoth he;
'Tis clear enough the Elephant
Is very like a tree!'

The Fifth, who chanced to touch the ear,
Said: 'E'en the blindest man
Can tell what this resembles most;
Deny the fact who can
This marvel of a Elephant
Is very like a fan!'

The Sixth no sooner had begun
About the beast to grope,
Than, seizing on the swinging tail
That fell within his scope,
'I see,' quothe he, 'the Elephant
Is very like a rope!'

And so these men of Indostan
Disputed loud and long,
Each in his own opinion
Exceeding stiff and strong,
Though each was partly in the right,
And all were in the wrong!

De parabel van de olifant en de blinde mannen illustreert een fundamenteel inzicht over de menselijke geest: onze kennis over de wereld is altijd perspectiefgebonden, een view from nowhere is eenvoudigweg onmogelijk. Het beste dat we kunnen doen is een complexe situatie vanuit meerdere perspectieven te (leren) bekijken en de inzichten die we ontlenen aan elk van deze perspectieven op elkaar proberen af te stemmen. De meeste situaties die leerlingen nu en in de toekomst tegenkomen in hun persoonlijke of maatschappelijke leven vragen in de kern om een meerperspectivische benadering.

Denk bijvoorbeeld aan vraagstukken over toepassingen van gentechnologie bij mensen (bijvoorbeeld designer baby's). Voor het doorgronden en het nemen van (persoonlijke of maatschappelijke) beslissingen over dergelijke vraagstukken is een beschouwing vanuit biologische, historische, ethische, levensbeschouwelijke en economische perspectieven onontbeerlijk. Het is daarom voor een toekomstbestendig curriculum van cruciaal belang dat leerlingen worden ingeleid in relevante belangrijke perspectieven en leren deze te gebruiken bij het bevragen van situaties en het coördineren van inzichten uit diverse perspectieven.

Tegen deze achtergrond hebben diverse belangrijke curriculumtheoretici, zoals Schwab, Hirst, Peters en Phenix, in het verleden aandacht gevraagd voor het inleiden in perspectieven als het fundament voor een toekomstbestendig curriculum. Deze inzichten zijn echter nooit serieus meegenomen in grootschalige curriculumherzieningen omdat het veelal ontbrak aan concrete uitwerkingen van deze perspectieven en aan een moderne kennistheoretische en psychologische fundering van deze benadering van het curriculum.

Echter op beide fronten is er de afgelopen vijftien jaar veel gebeurd. Diverse perspectieven zijn inmiddels uitgewerkt in termen van vragen die vanuit een perspectief worden gesteld en de wijze waarop antwoorden kunnen worden gezocht en getoetst voor dergelijke vragen (zie box voor een uitwerking van biologische perspectieven). Het wetenschappelijk perspectivisme (Giere, Wimsatt, Callebaut) biedt een moderne kennistheoretische onderbouwing. En psychologische onderzoek rondom sense making (Klein, Liphitz, Hoffman) laat zien hoe mensen perspectieven gebruiken bij het interpreteren van complexe persoonlijke en beroepssituaties. Kortom de tijd is rijp om moderne curriculumpijlers te funderen en te verbinden met perspectieven.

Het funderend karakter van perspectieven
Tot besluit zal ik kort toelichten hoe perspectieven de functie van elke curriculumpijler kunnen versterken die het Platform heeft geïdentificeerd.

• Perspectieven als blikopeners
Persoonlijkheidsontwikkeling is gericht op zelfverantwoordelijke zelf-en medebepaling. Dit op zijn beurt veronderstelt allereerst dat een leerling inzicht krijgt in keuzemogelijkheden in een situatie. Perspectieven zijn blikopeners die leerlingen meer laten zien in een situatie.

• Perspectieven als verbindende schakels
Basis- en vakoverstijgende vaardigheden zijn cruciaal maar alleen effectief indien ze middels perspectieven als verbindende schakel worden gerelateerd aan relevante kennis uit het betreffende domein. Algemene vaardigheden, zoals bijvoorbeeld kritisch denken zijn namelijk perspectiefgebonden. Het bekritiseren van een wiskundige stelling gebeurt aan de hand van andere criteria dan het kritisch toetsen van een historisch, ethisch of levensbeschouwelijk inzicht.

• Perspectieven als kapstokken
Een groot probleem bij curriculumconstructie is altijd de selectie van de basiskennis. Perspectieven vormen een soort kapstok die het mogelijk maakt verantwoorde keuzes te maken zodat less is more ook daadwerkelijk kan worden gerealiseerd (zie box voor perspectiefgebonden sleutelbegrippen voor biologie).

• Perspectieven als brillen
Complexe problemen (disciplinaire en interdisciplinaire) zijn per definitie meerperspectivisch van aard. Daarom is het van belang dat leerlingen leren om vanuit verschillende perspectieven, brillen, naar complexe situaties te kijken.

• Perspectieven als gidsen
Perspectieven vervullen bij persoonlijke verbreding en verdieping een gidsfunctie. Ze laten immers zien welke aspecten kunnen worden onderscheiden, welk soort vragen kunnen worden gesteld en hoe dergelijke vragen kunnen worden beantwoord.

Het Platform heeft zes waardevolle curriculumpijlers voor een curriculumhuis geïdentificeerd. Echter zonder perspectieven als fundament zal het huis niet toekomstbestendig zijn.

Fred Janssen is universitair hoofddocent ICLON aan de Universiteit Leiden.