Kritische vrienden in een cynische cultuur

Het Nederlandse poldermodel is wereldwijd beroemd en hèt internationale voorbeeld van hoe je een sociale dialoog organiseert: werkgevers, werknemers en overheid, elke partij neemt zijn verantwoordelijkheid in het vormgeven van de samenleving. Dat klinkt mooi, maar die sociale dialoog heeft ook wat schaduwkanten. Voor een sociale dialoog zijn partijen nodig die een specifieke rol hebben, een rol die te maken heeft met de groep die ze vertegenwoordigen. En partijen kunnen soms zo opgaan in het spelen van hun rol, dat ze er een karikatuur van maken. Vakbonden en werkgevers zien elkaar dan vooral als 'vijanden'; er kunnen soms al te makkelijk complottheorieën ontstaan over wat de 'overheid' de 'beroepsgroep' nu weer door de strot wil duwen.

Wurggreep van wederzijds wantrouwen
Die karikaturen bestaan ook in het onderwijs. Dat was zichtbaar bij het schrijven van het Nationale Onderwijs Akkoord en dat is zichtbaar in de discussies over het Lerarenregister. Partijen vertrouwen elkaar niet in de intentie en in de onderliggende (verborgen) agenda's. Doekle Terpstra noemde dat ooit op een VELON-congres 'een wurggreep van wederzijds wantrouwen', ontstaan uit missers in het verleden en uit een onderhand diepgeworteld wederzijds cynisme.

Het doorbreken van die wurggreep is een belangrijke, maar ook lastige uitdaging. Belangrijk omdat er een steeds breder besef is dat leraren de sleutel zijn tot kwalitatief goed onderwijs en dat je dat niet bereikt door leraren van alles op te leggen. Leraren moet je de ruimte geven om zelf de regie te voeren over de inhoud van hun beroep.

Bij het schrijven van de Lerarenagenda 2013-2020 heeft het ministerie van OCW geprobeerd om de wurggreep van wantrouwen en cynisme te doorbreken. Het poogt leraren en andere stakeholders direct te betrekken bij het formuleren van de doelen van het lerarenbeleid in de komende jaren. Een brede inspiratiegroep was betrokken bij het aanloopproces en komt ook na het verschijnen van de Lerarenagenda nog bij elkaar om thema's te agenderen en mooie ideeën uit te wisselen. Iedereen is welkom. 14 Januari 2014 was er in het Hyperion Lyceum in Amsterdam een boeiende mix aanwezig van zo'n 80 vertegenwoordigers van gevestigde polderaars (zoals de vakbonden of lerarenopleidingen) en grassroot initiatieven van leraren (zoals de Crowd, Onderwijspioniers, Geenschool, BVMBO, Leraren met Lef, etc.).

Naast deze inspiratiegroep is er eind januari een groep 'kritische vrienden' van start gegaan, het nieuwste initiatief om de traditionele kloof tussen ministerie, werkgevers en werknemers te overbruggen, aangekondigd in de laatste alinea's van de Lerarenagenda. 13 Leraren, schoolleiders en opleiders, die de taak krijgen om het proces van de Lerarenagenda kritisch te volgen, knelpunten bloot te leggen, kansrijke initiatieven te identificeren en breder onder de aandacht te brengen en om het gedachtegoed van de Lerarenagenda te verbreden. Ik ben een van hen.

Applausmachine
De taakstelling van de nieuwe groep roept vragen op: worden we door het ministerie voor zijn karretje gespannen, wordt het een soort excuusgroepje, een applausmachine, ...? Vragen die zijn ingegeven door de oude verhoudingen en die gevoed worden door diepgewortelde achterdocht. Maar als leraren aan het ministerie vragen om hen serieus te nemen en hen ruimte te geven, dan vraagt dat niet alleen een andere opstelling bij het ministerie, maar ook bij de beroepsgroep. Bij onszelf. Dan moeten alle partijen proberen uit de vaste patronen te stappen. Dat zal lastig zijn en terugvallen op oude routines zal vast nog voorkomen (zoals de stevige stellingname van de staatssecretaris ten aanzien van het Lerarenregister).

De tijd zal het leren of de Lerarenagenda het wederzijds cynisme kan doorbreken en het besef kan versterken dat we eigenlijk allemaal hetzelfde willen: het beste onderwijs voor kinderen. Als de 'kritische vrienden' groep (voorlopige titel) er in slaagt om te voorkomen dat we zelf terugvallen in de oude tegenstellingen en als ze ministerie, beroepsgroep en schoolleiders kan verbinden en aanspreken op de ambitie om èn de kwaliteit èn de positie en rol van leraren te verstreken, dan zou dat een mooie kanteling kunnen zijn.

Maar die hoop is natuurlijk wel heel naïef. (Oeps, kwam toch weer dat cynisme even boven).

Tekst Marco Snoek, lector leren en innoveren aan de Hogeschool van Amsterdam, lector van het jaar 2013.