Harmonie tussen ziel, verstand en lichaam

Idealisten zijn het, die in navolging van de Russische schrijver Tolstoj proberen te leven volgens het ‘beginsel van de liefde’: principiële dienstweigeraars, vegetariërs, geheelonthouders en anarchisten. Rond 1900 starten zij in Blaricum een landbouwkolonie, bekend als de Internationale Broederschap, en vervolgens een school op humanitaire grondslag. Zij dragen net als hun Russische held vaak lange baarden, zijn wat wereldvreemd en worden diep gewantrouwd door hun omgeving, die hen regelmatig uitscheldt voor dwaze ‘grasvreters’ en ‘naaktlopers’. Wanneer hun kolonie door vijandige dorpelingen in brand wordt gestoken, blijft een van hen, Lodewijk van Mierop, als consequente tegenstander van geweld onverstoorbaar doorlezen tot zijn kamer in vlammen opgaat. Maar Van Mierop geeft na het debacle niet op. Met enkele medestanders sticht hij in 1913 in Soest een tweede humanitaire school: de Engendaalschool.

De school, met aan het hoofd Mia Telders, streeft naar een ‘zo volledig mogelijke ontwikkeling van het jonge-mens-leventje’ door een harmonisch samengaan van ziel, verstand en lichaam. Theoretische vakken worden zo mogelijk gekoppeld aan handenarbeid en natuurkennis, dat meestal in de tuin van de school plaatsvindt. Naast de school wordt een woning gebouwd die tegelijk als internaat dient voor kinderen van ver. Telders geeft bij de start in haar eentje les aan 36 leerlingen, verdeeld over zeven klassen. Vrij snel krijgt zij hulp van andere onderwijzers die in levensstijl aan strenge eisen moeten voldoen: zij horen vegetariër, geheelonthouder, niet-roker en antimilitarist te zijn. Er zijn goede contacten met onderwijsvernieuwers als Jan Ligthart en Kees Boeke. Vooral Ligtharts methode van het ‘volle leven’ is een belangrijke inspiratiebron. Onder invloed van christenanarchist Felix Ortt wordt er al op zeer jonge leeftijd veel aandacht besteed aan seksuele voorlichting, met als doel de zedelijkheid van de mensen op een hoger plan te brengen.

Ortt is tevens de particulier secretaris van de weduwe Van der Hucht, de oprichtster van de Nederlandsche Kinderbond (een voorloper van de Kinderbescherming). Met haar steun krijgt hij de gelegenheid om de ideeën van de bond in de school verder uit te werken: de onderwijzers leren de kinderen medelijden te hebben met elk schepsel dat zwak is en lijdt. Ze proberen rechtvaardigheid en medegevoel jegens al wat leeft te kweken en ruwheid en baldadigheid tegen te gaan. Vanwege deze grondslag krijgt de Engendaalschool, die een noodlijdend bestaan leidt, een legaat uit het fonds van de rijke weduwe. De naam wordt in 1929 officieel gewijzigd in de Van der Huchtschool.

Ondanks de verwantschap met andere onderwijsvernieuwers onderscheiden de voorvechters van het humanitaire onderwijs zich door hun grote nadruk op de ethiek van het ‘zuivere leven’. Zij zetten zich bijvoorbeeld sterk af tegen de ‘rode bovenmeester’ en vrijdenker Adriaan Gerhard, die het intellectuele aan het ethische vooraf laat gaan. Hun toon is ook veel zweveriger dan die van de meeste onderwijzers op volksscholen in de grote steden. Daarom worden ze al snel het voorwerp van spot van Theo Thijssen: ‘Als mij tegenwoordig geestelijk voedsel voorgezet wordt, en ik hoor, dat de kok woont in een plaats als Blaricum of Soest of Laren, dan ondervind ik een eigenaardig-weeë gewaarwording.’
De kloof tussen de idealisten en de volksonderwijzers blijkt ook uit het verschil in hun opleiding. Mensen als Van Mierop en Ortt hebben meestal een academische opleiding achter de rug en mogen eigenlijk niet voor de klas staan. Zij kunnen alleen als assistent werken bij de school die zij zelf hebben opgericht. Dat weerhoudt sommigen niet tot op hoge leeftijd door te gaan. Het Van der Huchtonderwijs, aangepast aan de tijd, blijkt een blijvertje en omvat tegenwoordig zelfs drie scholen.
 

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten op didactiefonline.nl/video.

Dit artikel verscheen in Didactief, december 2019.