Gelijke kansen voor Indische leerling

De Rijkskweekschool in Haarlem is rond 1900 voor jongens een felbegeerde opleiding om onderwijzer te worden. Jaar in jaar uit melden zich meer dan honderd kandidaten voor de twintig beschikbare plaatsen. Om toegelaten te worden, moeten zij een streng toelatingsexamen doen. In november 1913 vraagt een leraar van een kweekschool in Nederlands-Indië aan de roemruchte Haarlemse directeur P.H. van der Ley (‘de Baas’) om toelating voor een van zijn slimste inheemse leerlingen: Ibrahim Datoek Tan Malaka.

Zijn brief veroorzaakt in de lerarenvergadering de nodige onrust en zelfs weerstand. Wat moet een Indische jongen nu op zo’n oer-Hollandse school? Een van de leraren is principieel tegen: ‘Die passen niet bij de onzen en zij werken storend op de klasse. Daarvoor moeten andere opleidingsinrichtingen gemaakt worden.’ De jongen hoort er niet, vindt ook een ander. De bevlogen maar ook tamelijk autoritaire Van der Ley trekt zich weinig van de kritiek aan en wil Ibrahim een kans geven. Na een uitvoerig examen vraagt Van der Ley de minister toestemming om Ibrahim als toehoorder in te schrijven. Hoewel diens kennis en ontwikkeling nog tekortschieten, ziet hij Ibrahims toelating als ‘een daad van menslievendheid’. In januari 1914, nog voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, mag Ibrahim met de lessen beginnen.

Ook de leerlingen hebben weinig moeite met Ibrahim. Hij wordt meteen opgenomen in de hechte gemeenschap, waar een stemming heerst van ‘wij kwekelingen’ tegenover ‘de Baas’. De meeste kwekelingen vinden Ibrahim ronduit ‘interessant’. Hij is vrolijk en vol humor. Zelf heeft hij nog wel moeite om zich aan te passen, te beginnen met het klimaat. Hij blinkt uit in wiskunde, tot grote verbazing van de leraar, die dacht dat Indiërs niet in staat waren zo’n abstract vak te begrijpen. Aan het stampwerk op school heeft hij een nog grotere hekel dan ‘elke dag brood met kaas’ in zijn kosthuis. Hij haalt voor alle vakken een voldoende, alleen voor opvoedkunde niet omdat hij daarin geen enkel logisch verband kan ontdekken.

Ibrahim doet volop mee met allerlei activiteiten rond de school. Hij speelt viool in het kweekschoolorkest. Zwemmen kan hij als de beste, ook al zwemt hij meer ‘als een hondje’. In het kwekelingenelftal van de club Vlugheid Wint wil hij op zijn blote voeten voetballen, zoals hij gewend is. Schaafwonden dwingen hem toch schoenen aan te trekken. Maar hij probeert het steeds opnieuw. Winter of zomer, het maakt hem niets uit. Tot hij in 1915 een flinke longontsteking oploopt. Omdat de kwaal maar niet overgaat, verbiedt de dokter hem het zwemmen en voetballen. Noodgedwongen brengt hij meer tijd in zijn kosthuis door, waar hij onder indruk raakt van het arbeidersleed van zijn kostjuffrouw. Met een gevluchte Belg in het kosthuis heeft hij felle discussies over de oorlog. Hij ontwikkelt een grote belangstelling voor filosofie. Bij zijn klasgenoten heeft hij het regelmatig over de toekomstige zelfstandigheid van zijn vaderland en de noodzaak om zijn eigen volk te ontwikkelen.

Zijn oude kwaal blijft opspelen en tegen het einde van zijn vierjarige opleiding ziet het ernaar uit dat hij moeilijk zijn beroep kan uitoefenen. Bij zijn afscheid krijgt hij een getuigschrift van de directeur met de kwalificatie ‘uitmuntend’ voor zijn gedrag op school. Wanneer hij in 1920 mede op aanraden van zijn dokter naar Nederlands-Indië terugkeert, ontwikkelt hij zich tot een overtuigd communist. Vanaf die tijd is hij volop in actie voor de vrijmaking van zijn land en andere Aziatische volkeren. Onder de Indonesische nationalisten groeit hij, ooit een bescheiden en goedlachse figuur op de kweekschool, uit tot een legendarische revolutionair. Toch wat anders dan een onderwijzer.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten op didactiefonline.nl/video.

Dit artikel verscheen in Didactief, oktober 2019.

Op deze column is gereageerd met een ingezonden brief.