‘Denk bijvoorbeeld aan de hoax over leven op de maan in de Amerikaanse krant The Sun uit 1835. Of het sprookje Het is heus waar van Hans Christian Andersen, waarin 
kippen een verhaal steeds dramatischer doorvertellen. Het nieuwe is dat het nu zo gemakkelijk te maken en verspreiden is,’ zegt Mads Vestergaard. Hij doet promotieonderzoek aan de Universiteit van Kopenhagen naar hoe media de politieke mening beïnvloeden en is medeauteur van het Deense boek Fake News. ‘Fake nieuws is een vorm van desinformatie. Je kunt bijvoorbeeld ook verkeerd informeren door maar een deel van de waarheid te vertellen of te overdrijven.’ Aslak Gottlieb, voormalig leraar en consultant voor mediabedrijven en onderwijs, voegt eraan toe: ‘Via sociale media zie je alleen nog maar de kop, lead en afbeelding van een nieuwsbericht. Daardoor heb je minder snel door of het bericht klopt of niet.’
‘Maak leerling bewust van aandachtsmarkt’
Hoe onwenselijk ook, misinformatie is wel effectief, zo blijkt uit onderzoek naar zogenaamde belief echoes. Vestergaard legt het uit: ‘De Amerikaanse onderzoeker Emily Thorson vergeleek daarin drie groepen met elkaar. De eerste groep las nieuws over een politicus. De tweede groep kreeg daarnaast een schandaal over die politicus te lezen en de derde groep kreeg daarbovenop een rectificatie van dat schandaal voorgeschoteld. De eerste groep was positief over de politicus. De tweede groep, die het schandaal las, was veel minder positief. Ook de derde groep was minder positief dan de eerste groep, ondanks de rectificatie. Kortom, zelfs als je weet dat een bericht niet klopt, beïnvloedt het nog steeds je mening. Door de leugen te corrigeren, herhaal je de leugen en zo bevestig je die nog eens in het geheugen. Fake news is dus een heel effectieve politieke strategie.’
‘Angst en boosheid roepen op tot liken’
Niet alleen politiek, ook financieel kan een portie nepnieuws je flink wat winst opleveren, vertelt Vestergaard. ‘De media vechten om jouw aandacht, want aandacht is schaars en daarom veel waard. Ook nieuws moet dus entertainen, anders krijgt het geen aandacht. Jij als lezer bent voor een krant of nieuwssite 
dus niet de klant, maar het product. Ze verkopen jouw aandacht als product aan adverteerders. Als je niet voor het product betaalt, dan ben jij zelf het product. Daar moeten onze leerlingen zich bewust van worden.’ Emoties oproepen werkt het beste om aandacht te krijgen. ‘Vooral angst, boosheid en verontwaardiging roepen op tot liken, delen en klikken’, vertelt Vestergaard. Maar dergelijke berichten verdelen de maatschappij vaak in twee. ‘Wij en zij worden tegenover elkaar gezet. Daardoor bloeit het populisme. Denk aan de tweet van Trump in februari 2017 waarin hij zei: “Fake news media is [sic] not my enemy, it is the enemy of American people!” Als we met een propagandablik kijken naar dit fenomeen, dan zouden er rode lampjes moeten gaan branden,’ waarschuwt hij. Gottlieb vestigt zijn hoop op leraren: ‘Leraren zijn de enigen die kunnen voorkomen dat de markt voor klikken in de toekomst groeit. Zij kunnen leerlingen bewust maken van het gevecht om aandacht en het hele businessmodel erachter, en hen zo hopelijk ervoor behoeden om hierin mee te gaan en de media klakkeloos te volgen.’
Ook motivated reasoning speelt een rol, vertelt Vestergaard. ‘We zijn net advocaten: we hebben al een conclusie en zoeken daar bewijs bij. Bevindingen die onze conclusie niet bevestigen, geloven we niet zomaar en leggen we liever naast ons neer. Dit creëert een cultuur van wantrouwen, waarin mensen nieuws en ook onderzoeksresultaten niet zomaar meer geloven. Dat werkt beangstigend.’ / EG
Dit artikel verscheen in Didactief, januari/februari 2018.
Lees ook het bijbehorende artikel 'Maak eens nepnieuws met een Noorse klas'.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
