Onderzoek

Zinvolle leesstrategieën

Zeg begrijpend lezen en Arjen Lubachs satire borrelt meteen op. Hij maakte in zijn tv-programma gehakt van het leesonderwijs (saaaai!) en kreeg veel bijval, ook van leraren. Vooral de leesstrategieën moesten het ontgelden.
Voordat we het kind met het badwater weggooien is het goed om het onderzoek van Nell Duke en David Pearson er nog eens op na te slaan. In hun reviewstudie zetten ze helder uiteen waarom leesstrategieën wél zinvol zijn, welke effectief zijn gebleken en vooral: hoe je ze op een zinvolle, niet geestdodende manier kunt onderwijzen.

Handige foefjes

De inhoudsopgave van een boek scannen voor een eerste indruk van de inhoud, even terugbladeren in de tekst als je iets niet begrijpt, vooruitdenken hoe het verhaal verder zal gaan. Als ervaren lezer doe je dat automatisch, zonder erbij stil te staan.

Geef leerling teksten
die ze ook buiten de
klas tegenkomen

Voor beginnende lezers is dat anders. Zij moeten zich die handige foefjes om grip te krijgen op een tekst nog eigen maken. Dat gebeurt niet vanzelf, die moet je hun expliciet aanleren.

Duke en Pearson leggen uit hoe je dat het beste kunt doen. Hun belangrijkste les is: die foefjes, leesstrategieën dus, zijn een middel en geen doel. Dat mag een open deur lijken, maar dit is precies waar het in leesonderwijs vaak misgaat. Veel lesmethodes laten leerlingen eindeloos oefenen met losse strategieën, bovendien met teksten die helemaal op die ene strategie toegesneden zijn. Teksten dus die ze in het echte leven zelden tegen zullen komen. Dat is inderdaad saai, demotiverend en vooral weinig effectief. Het kan gelukkig anders en beter.

Effectieve strategieën

Een andere les van Duke en Pearson is dat je leerlingen niet moet laten verdrinken in een vloed van mogelijke strategieën. In hun artikel vatten ze eerder onderzoek samen en komen zo tot een handzame set van zes strategieën die effectief zijn gebleken. Zelfs als je leerlingen maar één van de zes zou aanleren, worden ze al beter in tekstbegrip.

1. Voorspellingen doen. Vóór je leerlingen een tekst laat lezen, laat je hen die eerst scannen: titel, inhoudsopgave, flaptekst, afbeeldingen bekijken. Waarover denken ze dat de tekst zal gaan? En wat weten ze daar al over (bij een informatieve tekst) of hoe zou het verhaalverloop zijn (bij fictie)? Met deze strategie focus je de aandacht en activeer je voorkennis.

2. Hardop denken. Laat leerlingen hardop vertellen wat ze doen en denken tijdens het lezen. Bijvoorbeeld: ‘Ik begrijp dit stuk niet, dus ik blader een stukje terug.’ Zo leren ze om zich te concentreren op de inhoud. Het stimuleert zorgvuldig lezen en voorkomt dat leerlingen te haastige conclusies trekken.

3. Aandacht voor tekststructuur. Bij verhalende teksten gaat het bijvoorbeeld om chronologie. Bij informatieve teksten gaat het bijvoorbeeld om de indeling in hoofdstukken en alinea’s, en om signaalwoorden als ‘ten eerste’ of ‘in tegenstelling tot’.

4. Visuele representatie. Laat leerlingen de tekst samenvatten in een pijltjesschema of ander schematisch plaatje. Zo leren ze om actief verbanden te leggen. Deze strategie leent zich vooral goed voor informatieve teksten bij de zaakvakken. Denk aan tijdschema’s bij geschiedenis en processchema’s bij biologie (van kikkerdril tot kikker).

5. Samenvatten. Ook met een samenvatting in woorden leren leerlingen de kern uit een tekst te halen. Dit is niet eenvoudig en je moet dat leerlingen echt aanleren. Want een slechte samenvatting kan averechts werken.

6. Vragen stellen bij de tekst. Vragen stellen om tekstbegrip te toetsen, is een veelgebruikte methode in het onderwijs. Door dit niet na, maar tijdens het lezen te doen, kun je zorgvuldig lezen bevorderen. Jij kunt zelf de vragen stellen, of laat je leerlingen vragen bedenken bij een tekst.

Rijke teksten

Of leerlingen daadwerkelijk beter worden in tekstbegrip, staat of valt met de instructie. Een effectieve manier is via modeling en scaffolding: eerst doe je een strategie zelf voor, daarna doen jullie het samen en vervolgens begeleid je leerlingen net zo lang in het toepassen van de strategie tot ze het zelfstandig kunnen. Uiteindelijk kunnen leerlingen zelf bepalen welke strategie ze wanneer moeten inzetten.

Het grote verschil met het gangbare onderwijs in leesstrategieën is de context waarin je deze aanleert. Duke en Pearson benadrukken dat het oefenen van een strategie alleen zinvol is als dit verbonden is aan een duidelijk, authentiek leesdoel. Dan immers ervaren leerlingen dat een leesstrategie hen helpt om dat doel – bijvoorbeeld ‘Ik wil meer weten over dinosauriërs’ – te bereiken.
Een tekst uit een leesmethode beantwoordt zelden aan een authentiek leesdoel; het enige doel van die tekst is het oefenen met een leesstrategie.

Duke en Pearson adviseren dan ook te werken met echte teksten, met rijke taal en die aansluiten bij de zaakvakken of de belangstelling van leerlingen. Zo blijven leerlingen inhoudelijk geïnteresseerd en gemotiveerd in plaats van dat ze een trucje leren dat ze alleen kunnen toepassen op schoolse leesteksten.

Varieer in je aanbod

Het werkt dus het beste als je in je leesonderwijs zo veel mogelijk het natuurlijke lezen benadert: met echte teksten en echte leesdoelen. Je helpt je leerlingen om die doelen te bereiken door ze strategieën aan te leren én door aandacht te besteden aan de ontwikkeling van hun woordenschat en kennis van de wereld. Een integrale aanpak dus.

Door leerlingen met verschillende tekstsoorten te laten werken, laat je ze ontdekken dat elke tekstsoort eigen kenmerken heeft. Varieer ook in werkvormen en strategiegebruik. Steeds maar weer moeten voorspellen waar een tekst over gaat of eindeloos vragen bij een tekst beantwoorden, demotiveert. Telkens gaat het om de vraag: ik begrijp deze passage of deze tekst niet, wat kan ik doen om er wel grip op te krijgen? Strategieën zijn dus volgend en nooit leidend.

Met de inzichten van Duke en Pearson wordt leesonderwijs motiverend in plaats van saai. En beter nog, het wordt ook effectiever.
 

Deze 'Klassieker van de maand' verscheen in Didactief, juni 2021.

Verder lezen

1 Schrijven is meters maken