Formatief toetsen is een essentieel onderdeel van onderwijs: het levert alle informatie op over de mate waarin leerlingen leerstof beheersen. Het gaat dus niet alleen om het formele toetsen. Ook bijvoorbeeld presentaties, portfolio’s, observaties in de les en groepsdiscussies vallen eronder.
Maar hoe zorg je ervoor dat je al deze informatie goed gebruikt? En welke voorwaarden zijn er vervolgens nodig om het leerproces bij te stellen en je lessen te verbeteren? De Universiteit Twente stelde deze vraag centraal in een reviewstudie waarin 72 onderzoeken werden betrokken. De gevonden randvoorwaarden werden besproken in focusgroepen, waarin leraren en andere onderwijskenners uit het primair en voortgezet onderwijs en het mbo deelnamen.
Veel onderzoeken gingen in op leraren: zij spelen een essentiële rol bij formatief toetsen. Leraren moeten beschikken over voldoende kennis en vaardigheden om geschikte doelen te stellen en om alle toetsgegevens – van cijfers tot persoonlijke observaties – te verzamelen, analyseren en interpreteren. Ook moeten ze op basis van deze resultaten het leren weten bij te sturen.
De leraren in de focusgroepen erkenden dat deze vaardigheden belangrijk zijn. Wel plaatsten zij kanttekeningen. Een docent: ‘Als ik aan al deze competenties zou voldoen, dan mag ik haast wel een shirtje aan met “superdocent” erop.’ Veel leraren gaven aan dat extra ondersteuning op dit punt dan ook geen kwaad kan, bijvoorbeeld in de vorm van coaching of trainingen.
Ook zelfbeoordelingen van leerlingen vallen onder formatief toetsen. Het gaat dan om het beoordelen van eigen werk of dat van medeleerlingen. Voordeel van zelfbeoordeling is dat je er leerlingen een actieve rol mee geeft, iets wat volgens veel studies naar formatief toetsen kan helpen om leerlingen extra te motiveren.
Formatief toetsen in welke vorm dan ook verlangt van leerlingen echter soms een hele omschakeling, lieten leraren weten aan de onderzoekers van de Universiteit Twente. Een leraar: ‘Leerlingen zijn erg gewend dat ze een cijfer krijgen en dan weer verder gaan. Die denken: Ok, ik ben niet zo goed in elektriciteit, door naar het volgende hoofdstuk.’ Een cultuuromslag bij zowel docenten als leerlingen is nodig: toetsen zijn er niet alleen om een cijfer voor te geven of te krijgen, maar zijn er ook om van te leren (zie ook het artikel van Gesa van den Broek op pagina 22).
Het gebeurt in het onderwijs nog te weinig, maar ook een goede samenwerking tussen leraren is van belang. Leraren kunnen veel van elkaar leren, zoals bij het maken van toetsen of het analyseren van toetsgegevens. Ook kan het uitwisselen van ervaringen stimulerend en motiverend werken.
Zulke samenwerking is op veel scholen echter niet vanzelfsprekend. Zo zei een docent in een focusgroep: ‘Ik sta alleen binnen mijn sectie wat betreft formatief toetsen. Andere docenten meekrijgen gaat heel langzaam.’ En een andere docent: ‘Je kunt in je eigen klas wel heel enthousiast beginnen, maar als je aanpak een schooljaar later niet wordt voortgezet, dan levert het niets op.’
Effectief formatief toetsen vraagt dus niet alleen om een schoolcultuur waarin onderwijsverbetering op basis van onder andere toetsgegevens centraal staat, maar waarin het ook vanzelfsprekend is om structureel samen te werken.
Dit vraagt allemaal bovendien om goed leiderschap, net als het investeren van tijd en middelen. Om formatief toetsen zo effectief mogelijk te maken hebben leraren tijd nodig om samen te werken en om te leren welke afwegingen zij moeten maken.
Scholen erkennen het belang van formatief toetsen, dat wil zeggen: zij willen graag een vollediger beeld kunnen vormen van een leerling dan enkel kennistoetsen kunnen bieden. Maar dit vraagt veel van leraren, schoolleiders en leerlingen, blijkt uit de betrokken studies. Door te werken aan de randvoorwaarden, zoals een gestructureerde samenwerking en voldoende kennis en vaardigheden, zet je echter een stap in de goede richting.
Een verzameling van toetsen
Formatief toetsen kent drie varianten: opbrengstgericht werken, assessment for learning en diagnostisch toetsen. Opbrengstgericht werken omvat het systematisch verzamelen en analyseren van gegevens om het onderwijs te verbeteren. Denk aan een kennistoets zoals een schoolexamen. Assessment for learning is onderdeel van de dagelijkse praktijk: tijdens de les observeer je bijvoorbeeld hoe leerlingen een praktijkopdracht doen en gebruik je de observaties in het (bij)sturen van het leerproces. Met diagnostische toetsen identificeer je leerbehoeften van individuele leerlingen. Dit gebeurt vaak met adaptieve toetsen op de computer. Hiermee breng je de ontwikkelingsfase van de leerling in kaart en kun je beslissen welke vervolgstappen zinvol zijn.
1. Zorg dat toetsen zowel inhoudelijk als didactisch aansluiten bij het curriculum, de leerdoelen en het niveau van de leerlingen.
2. Maak het doel van de toets en de beoordelingscriteria van te voren duidelijk aan je leerlingen.
3. Neem toetsen met regelmaat af (minimaal om de zes weken) en gebruik verschillende typen toetsen (formele toetsen, observaties, huiswerkopdrachten).
4. Geef leerlingen genoeg tijd voor het beantwoorden van toetsvragen en neem de tijd om toetsen (klassikaal) te bespreken.
5. Feedback is belangrijk in het (bij)sturen van het leerproces. Geef aan waar een leerling is, waar de leerling naartoe moet en hoe dit te bereiken valt.
6. Een leerlingvolgsysteem is meer dan een administratiemiddel. Zorg voor regelmatige evaluaties van leerlingresultaten.
7. Lesgeven is ook samenwerken en elkaar verder helpen. Dit vraagt om een schoolbrede aanpak, gezamenlijke doelen en voldoende tijd en middelen.
Kim Schildkamp, Maaike Heitink, Fabienne van der Kleij, Inge Hoogland, Anne Dijkstra, Wilma Kippers en Bernard Veldkamp, Voorwaarden voor effectieve formatieve toetsing: een praktische review. Universiteit Twente/NRO. Meer info: [email protected].
Bekijk hier de presentatie van Schildkamp over formatief toetsen.
Dit artikel verscheen in Didactief, april 2015.
1 Het volledige rapport 'Voorwaarden voor effectieve formatieve toetsing: een praktische review'
2 De projectpagina van het NRO
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
