‘Klopt de informatie op de website wel?’ ‘Wat deel ik wel op social media, en wat deel ik niet?’ ‘Hoe hangt deze informatie samen met de informatie uit die andere bron?’
Om je leerlingen écht digitaal geletterder te maken, is het essentieel dat ze een bewuste en kritische houding ontwikkelen. Om dat te bereiken zullen leerlingen in gesprek moeten gaan, kennis opdoen, en informatie verwerken over thema’s binnen ICT en media. Lezen, praten en schrijven – oftewel taal – is dus cruciaal (OECD, 2015). Die verweving van taal en digitale geletterdheid wordt vaak benadrukt. Bijvoorbeeld in het Masterplan Basisvaardigheden, waarin specifieke aandacht is voor digitale geletterdheid en de samenhang met taalonderwijs. Er zijn steeds meer voorbeeldmaterialen en tips beschikbaar. Dat is een fijne manier om ervaring op te doen, maar hoe zet je vanuit jouw bestaande taalonderwijs en leerdoelen stappen naar integratie met digitale geletterdheid? En hoe pak je dat systematisch aan? Dat kan op twee manieren (Gijsel & Van de Sande, 2021): je kunt taal- of leesdoelen in lessen digitale geletterdheid integreren. Maar je kunt ook het omgekeerde doen: doelen ten aanzien van digitale geletterdheid in je taallessen verweven. Je past dan de taalactiviteiten die leerlingen normaliter uitvoeren wat aan. Die route werkt vanuit jouw vertrouwde basis, en biedt daarom vaak een fijn uitgangspunt om mee te starten.
Binnen ons innovatieprogramma Digitalig hebben we een stappenplan ontwikkeld dat je helpt in de voorbereiding van zo’n ‘digitalige’ les: een taal- of leesles waarin je doelen voor digitale geletterdheid toevoegt. Dat kunnen doelen zijn voor lezen of schrijven, maar ook het stimuleren van mondelinge taalvaardigheid kan goed samengaan met doelen voor digitale geletterdheid. Welke doelen er ook centraal staan, jouw les begint met een goede voorbereiding. Deze vijf praktische stappen kunnen daarbij helpen.
Voor het opstellen van taal- en leesdoelen kun je putten uit verschillende bronnen. Tip is om klein te beginnen. Kies een van je taallessen en kijk naar de bijbehorende taaldoelen en – activiteiten (Klein Tank en Spronk, 2022). Dan selecteer je 1 doel. In welke lessen zit een kerndoel met een logische verbinding naar een doel op digitale geletterdheid? Bijvoorbeeld bij het zoeken of begrijpen van (online) informatie, of bij het digitaal verwerken ervan. Daar zitten veel logische links. Bijvoorbeeld: studerend lezen combineren met digitale informatievaardigheden. Of kennis van schrijfstrategieën combineren met het posten van een blog.
Maak een beredeneerde keuze uit het brede palet van digitale geletterdheidsdoelen. Dat klinkt misschien lastig, maar dat hoeft het niet te zijn. In stap 1 heb je namelijk al nagedacht over een mogelijke link, en je kunt daar ook voorbeelden van vinden in de bronnen uit het kader. Tip: Let er op dat je doelen kiest die bewust (stop – denk – doe) en kritisch denken stimuleren. Dat is een belangrijke basisvoorwaarde van digitale geletterdheid. Laat kinderen bijvoorbeeld eens twee (subjectieve) internetbronnen lezen en met elkaar vergelijken en leer ze over auteur en tekstkleur. Of stimuleer rijke interactie door met ze in gesprek te gaan over een actuele casus op social media waarin meerdere standpunten mogelijk zijn. Door een onderwerp te kiezen dat dicht bij hun belevingswereld ligt, zul je zien dat er bevlogen debatten in de klas kunnen ontstaan!
Doelen voor digitale geletterdheidVoor de doelen over digitale geletterdheid zijn verschillende bronnen beschikbaar, zoals de inhoudslijnen met aanbodsdoelen van SLO of mediawijsheid competenties van Mediawijzer. Doorgaans worden vier domeinen onderscheiden: Informatie vaardigheden, Computational thinking, Mediawijsheid en ICT-basisvaardigheden. Centraal in deze domeinen staat het bewust en kritisch kunnen omgaan met de digitale (informatie)wereld. Door leerlingen denkpauzes te laten nemen en zorgvuldig de informatie en hun eigen handelen te evalueren, leren ze steeds meer zelf regie te nemen in de continue informatiestroom waarin veel automatisch gedrag wordt ontlokt. Het stimuleren van die bewuste en kritische vaardigheden is ook de pijler van het innovatieprogramma Digitalig, dat de afgelopen drie jaar in co-creatie met wetenschap en onderwijspraktijk is ontwikkeld. |
Om de doelen te bereiken kun je een leeractiviteit uit de methode verrijken, aanpassen of zelf ontwerpen. Je zoekt bijvoorbeeld meerdere authentieke digitale teksten om leerlingen te laten lezen, vergelijken en beoordelen. Of je voegt een Youtube-filmpje toe aan een taalopdracht waarin leerlingen kritisch leren kijken en luisteren naar de inhoud (taaldoelen) en iets leren over verschillende mediastrategieën.
4 Bepaal welke instructie nodig is
Hoewel leerlingen moeiteloos lijken te appen en te swipen, blijkt dat ze hun eigen informatievaardigheden sterk overschatten (KB, 2021). Voor het opdoen van kritische vaardigheden zoals het analyseren en evalueren van informatie hebben zij ook expliciete uitleg nodig. Vergeet dus niet te bedenken welke strategieën je de kinderen wilt aanleren. Hebben de leerlingen al geleerd hoe je het schrijven van een blog aanpakt? Of hoe je de betrouwbaarheid van een digitale bron kunt beoordelen? Doe de strategieën voor en oefen ze gezamenlijk met de kinderen in. Daarnaast kom je mogelijk momenten tegen waarin kinderen instructie nodig hebben op instrumentele vaardigheden, zoals het formuleren van een zoekvraag of het opslaan en delen van hun bestand.
Denk na welke interactie tussen jou en de leerlingen of tussen de leerlingen onderling zullen bijdragen aan het bereiken van de lesdoelen: op welke manieren worden kinderen uitgenodigd om in gesprek te gaan met elkaar? En hoe zorg je voor goede gesprekken waarin leerlingen hun argumenten onderbouwen, en voortbouwen op elkaars standpunt en inzichten? Juist die interactie is essentieel om de kinderen te stimuleren om te leren nadenken over hun standpunten en waarden in de digitaliserende wereld. Het helpt hen ook om te evalueren op het automatische gedrag dat hen ontlokt wordt, en manieren om daar bewuster en kritischer in te leren handelen.
'De kunst is om een
passend doel van digitale
geletterdheid toe te voegen'
Als je dit stappenplan doorneemt zul je zien dat je het merendeel van de stappen vaak al automatisch doet. De kunst is om daar bewust een passend doel van digitale geletterdheid aan toe te voegen. Denk aan het samenvoegen van informatie uit verschillende digitale bronnen en je taak, instructie en interacties zodanig inrichten dat leerlingen niet alleen taalvaardiger, maar ook digitaal geletterd(er) worden. Als je dit een aantal keer bewust doorloopt, zal het steeds gemakkelijker gaan en vanzelfsprekender worden om met een digitaal sausje je taal- of leesles te verrijken. Zo zorg je ervoor dat leerlingen steeds meer regie kunnen nemen over hun digitale gedrag.
|
1. bepaal het taal-/leesdoel |
Wat is de belangrijkste taal-/leesdoel(en) in de les?
|
|
2. kies een doel van digitale geletterdheid |
Welk doel voor digitale geletterdheid wil ik toevoegen? (bijvoorbeeld het verwoorden van voor- en nadelen van het participeren aan sociale netwerken. Zie voor meer suggesties deze website). |
|
3. Kies een (digitalige) taak |
Hoe pas ik de leeractiviteiten uit de taal-/leesmethode aan om de doelen t.a.v. digitale geletterdheid te bereiken? |
|
4. instructie bepalen |
Welke instructie hebben de leerlingen nodig voor het bereiken van het
|
|
5. interactie inbouwen |
Welke interactievaardigheden en denk- en redeneervragen zet ik in om leerlingen te stimuleren eerst te denken en dan pas te doen? En hoe stimuleer ik ze om kritisch te evalueren? |
We laten hierna zien hoe je als leerkracht dit stappenplan kan toevoegen op het herontwerp van een begrijpend leesles.
Stappenplan herontwerp les begrijpend lezen
|
1. bepaal het taal-/leesdoel |
Kritisch lezen van informatieve teksten |
|
2. kies een doel van digitale geletterdheid |
Informatievaardigheden: de leerlingen leren hoe ze informatie kunnen beoordelen op bruikbaarheid en betrouwbaarheid (zie ‘instructie’). |
|
3. Kies een (digitalige) taak |
Leerlingen krijgen de opdracht om over een zelf gekozen onderzoeksvraag in tweetallen informatie op internet te zoeken en te verwerken. |
|
4. Instructie bepalen |
Leerlingen hebben instructie nodig t.a.v.:
|
|
5. Interactie inbouwen |
Om een bewuste en kritische houding te stimuleren zorgt de leerkracht voor interactie in de groep: Na het lezen wordt een discussie gevoerd over de gekozen bronnen: heb je eerst gekeken welke bronnen er waren, of meteen op de eerste geklikt? Waarom heb je deze tekst gekozen? Hoe weet je dat de informatie bruikbaar en/of betrouwbaar is? Etc. |
Eva van de Sande is programmamanager van het professionaliseringsprogramma Digitalig bij Edux, co-creatiemanager bij het Nationaal Onderwijslab AI (NOLAI) aan de Radboud Universiteit.
Martine Gijsel is senior onderzoeker bij het Expertisecentrum Nederlands en kennismakelaar bij de Kennisrotonde van NRO. Ze is als ontwikkelaar verbonden aan Digitalig, waarin ze mede verantwoordelijk is voor de wetenschappelijke onderbouwing binnen het programma en de rol van interactie en taal om leerlingen bewust en kritisch om te leren gaan met internet, media, en ICT.
Eliane Segers is hoogleraar Lezen en Digitale Media aan de vakgroep Instructietechnologie van de Universiteit Twente, vanwege Stichting Lezen. Daarnaast is ze hoogleraar Leren en Technologie aan de Radboud Universiteit (Behavioural Science Institute) en wetenschappelijk directeur van het Expertisecentrum Nederlands.
Tip: wil je andere doelen op taal en/of digitale geletterdheid met elkaar integreren in het stappenplan? Hier kun je gratis een top 10 lijst downloaden met uitgewerkte voorbeeldverbindingen tussen taal-/leesdoelen en digitale geletterdheidsdoelen.
Meer lezen?
Bogaers, S. (2022). Digitaal = taal. Lees, Lezer, Leest: Cubiss Magazine.
Gijsel, M., & Sande, E. van de (2021). Hoeveel taal zit er in digitaal? Jeugd in School en Wereld, 4, 19-21.
Gijsel, M. & Van de Sande, E. (2021). 5 Tips voor Digitaal Lezen.
Hilhorst, M., Van de Sande, E. & In ’t Zandt, M. (2022). Regie vanuit REGIE in je onderwijs. Ulvenhout: Edux.
Klein Tank, M. & Spronk, J. (2022). Taaldoelen koppelen aan digitale geletterdheid is vrij eenvoudig. Meertaal.
Hilhorst, M. & Gijsel, M. (2021). Kritisch denken en bewust digitaal handelen.
Dit artikel verscheen in de Edux-special van Didactief, november 2022.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
