Célestin Freinet was net achttien geworden en zojuist aan het derde studiejaar van zijn onderwijzersopleiding in Nice begonnen, toen in oktober 1914 het verloop van de Eerste Wereldoorlog zijn leven radicaal veranderde. Een regeringsmaatregel dwong hem, zoals ook andere laatstejaars overkwam, zijn studie af te breken om een reeds gemobiliseerde onderwijzer te vervangen.
Na zes maanden moet hij er zelf aan geloven: 15 april 1915 wordt Freinet gemobiliseerd. Hij wordt ingedeeld bij de 2de Compagnie van het 140ste Infanterieregiment, ondergaat een maandenlange training, wordt op zijn negentiende vaandrig, waarmee hij de verantwoordelijkheid over veertig manschappen krijgt, en beleeft op 2 januari 1916 zijn vuurdoop bij Bésançon in de Elzas.
Gobineau is zowel de naam van een (niet meer bestaande) boerderij als van een ravijnachtig, bebost dal dat loopt van de Mennejean naar het dorp met de nogal cynisch klinkende naam Allemant. Tijdens het Nivelle-offensief was in deze sector van het front een netwerk van loopgraven ontstaan, waarvan ook (verder uitgediepte) natuurlijke grotten en steengroeven deel uitmaakten.
Sporen daarvan zijn nog steeds duidelijk zichtbaar. Verroeste granaat- en helmresten liggen verspreid door het bos. Diep doordringend in de grotten kan men nog houwelen vinden en puntige ijzeren piketpaaltjes voorzien van ogen om prikkeldraad doorheen te trekken. Met elkaar verbonden en dicht ineengestrengeld vormden zij een bijna onneembare versperring tussen de eigen en de vijandelijke loopgraven.
Hier komt het verleden heel dichtbij, wordt het letterlijk tastbaar. Hier ging vaandrig Freinet zijn manschappen voor op weg naar het einddoel van die dag, 1500 meter verderop. Hij kwam tot tweehonderd meter. Toen werd hij geraakt.
Vier jaar later, in 1920, publiceerde Freinet de novelle Geraakt! (Touché! Souvenirs d'un blessé de guerre), waarin hij, gebruikmakend van aantekeningen in zijn soldatenzakboekje dat moment en de daarop volgende gebeurtenissen beschrijft.
Voor Freinet markeerde de Eerste Wereldoorlog het einde van een tijdperk, maar tegelijk een nieuw begin, zowel in politiek-maatschappelijk als persoonlijk als ook in pedagogisch opzicht.
Ongelukkige reisgenoten, jullie zien deze ochtend nog een aureool van glorie. Nee, we zijn niet glorieus, we zijn meelijwekkend. Zij zal niet terugkeren, mijn verloren jeugd. De bladeren zijn te vroeg uitgekomen, dit jaar.
(Slotzinnen van Geraakt!)
Het is duidelijk: er is een tijdperk afgesloten. Zo eindigt de novelle, in mineur. Met reden. De onuitgesproken boodschap is duidelijk: oorlog heeft geen glorie, de oorlogvoerende mensheid is meelijwekkend, oorlog vernietigt het meest beloftevolle van de mens, zijn jeugd.
Persoonlijk droeg Freinet daarvan het bewijs met zich mee. Hij is zeventig procent invalide verklaard vanwege de gevolgen van zijn verwonding. Maar na een revalidatieperiode van in totaal vier jaar neemt hij zijn lot in eigen hand, hij moest en zou onderwijzer worden.
Zijn longaandoening is niet de bron van zijn onderwijsvernieuwing maar wel een extra prikkel om het bedompte overvolle klaslokaal te verlaten voor schoolwandelingen, buitenwerk, veldonderzoek, bezoeken aan boerderijen, werkplaatsen, fabriekjes.
Het doorleefde pacifisme waarmee hij uit de Eerste Wereldoorlog terugkeerde, verdiepte zich bij hem tot een ecologisch socialisme dat hij in opvoeding en onderwijs praktisch vorm en inhoud wilde geven.
Hij werd een van de initiatiefnemers van de New Education Fellowship (NEF, 1921), een internationale organisatie van onderwijsvernieuwers die een bijdrage wilde leveren aan de bevordering van de wereldvrede. De NEF wilde nieuwe scholen stichten waar kinderen werden opgevoed tot vrije en verantwoordelijke burgers.
Freinet geloofde niet in de almacht van de opvoeding of in de maakbaarheid van het kind. Wel achtte hij het mogelijk voorwaarden te scheppen die de wisselwerking tussen kind en wereld in positieve zin kunnen beïnvloeden. Met zijn Moderne School wilde hij kinderen in staat stellen zich te ontplooien tot zelfbewuste, kritische en verantwoordelijke burgers. Daarvoor ontwikkelde Freinet verschillende onderwijstechnieken waarvan in dit verband er drie van belang zijn: klassendemocratie, vrije expressie en zelfstandig onderzoek.
Door de klas te organiseren als een zichzelf besturende leef-werkgemeenschap, een coöperatie met een klassenkas, een voorzitter, een secretaris en een penningmeester leren de kinderen niet alleen allerlei democratische vaardigheden als vergaderen, notuleren, voorstellen doen, discussiëren, luisteren, samenvatten en besluiten nemen, maar maken zich vooral ook al doende een democratische gezindheid eigen, die zich manifesteert in verantwoordelijkheid dragen, voor jezelf en anderen opkomen, je verlies nemen, conflicten oplossen.
In diverse landen wordt op deze wijze in freinetscholen 'school gemaakt'. In België is het aantal freinetscholen groeiend. Stad Gent telt bijvoorbeeld inmiddels tien freinetscholen voor primair onderwijs en twee scholen voor VO waar Freinet wordt gepraktiseerd. Nederland telt ongeveer tien freinetscholen. Burgerschapsvorming, maar ook vrije expressie en zelfstandig onderzoek zijn er belangrijk. Het klinkt als onmogelijk, maar bij nadere beschouwing klopt het dat het merendeel van de pijlers onder de zogenaamde 21th Century Skills, waar onderwijsvernieuwers het nu zo vaak over hebben, door Freinet al werden geconstrueerd in het begin van de vorige eeuw. Freinet vond dat de ideeën moesten worden vertaald naar de praktijk van de school.
Vrije burgers moeten zich zelfstandig toegang weten te verschaffen tot informatiebronnen. Ook dat, vond Freinet, moesten kinderen al vroeg proefondervindelijk leren door zelfstandig onderzoek, experimenteren en leren studeren: veldstudie, enquêteren, bronnenonderzoek, experimenteren. Daarbij gaat het om het oefenen en praktiseren van allerlei studievaardigheden, maar ook om zelf doelen stellen, studievragen formuleren, individueel of in groepsverband zelfstandig onderzoek doen (veldstudie, bronnenonderzoek), je eigen studie plannen en beoordelen met behulp van een persoonlijk werkplan, kennis vergaren, nieuwe inzichten verwerven, opvattingen vergelijken en tot meningsvorming komen, en ten slotte ook om presentatievormen om de opgedane kennis en ervaringen te delen met anderen, mondeling of schriftelijk: spreekbeurt, een boekje, een tentoonstelling, een kleine theaterproductie en tegenwoordig multimediale presentatievormen
In Freinets beginjaren als onderwijzer bestond er nog maar weinig geschikt studiemateriaal voor schoolkinderen. Om in die leemte te voorzien lanceerde Freinet in 1932 de Bibliothèque de Travail (Werkbibliotheek), kortweg BT: een serie brochures, beknopte maar rijk geïllustreerde monografieën over uiteenlopende onderwerpen.
Als auteurs werden soms sympathiserende externe deskundigen uitgenodigd, maar de meeste nummers werden geschreven door werkgroepen binnen de beweging, soms ook door een of meer schoolteams, soms met substantiële bijdragen van kinderen.
Zelf nam Freinet in de loop van de jaren ook een flink aantal deeltjes voor zijn rekening. Daarvan is nummer 403 (1958) wel het bekendst geworden: Combattant de la Guere de 1914-1918, achtendertig jaar na Touché!, veertig jaar na het einde van de oorlog. In Nederlandse vertaling: Frontsoldaat: in de Eerste Wereldoorlog. Een informatief fototekstboekje voor kinderen over Freinets oorlogs-ervaringen met de slotwoorden NOOIT MEER OORLOG.
Tekst Jimke Nicolai, [email protected]
C. Freinet, Geraakt! & Frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog is een uitgave van De Freinetwinkel, 100 pagina's, geïllustreerd met de originele zwart-witfoto's is te koop via www.freinet.nl en www.levendleren.nl en kost € 12,50
Geraadpleegde bronnen
Michel Barré, Célestin Freinet, een pedagoog voor onze tijd, Valthe 2006 (De Freinet¬bibliotheek 1).
Azar Gat, War in human civilization, Oxford 2008.
Diverse websites, met als belangrijkste:
• Enkele wikipedia-artikelen voor feitelijke gegevens als jaartallen.
• Passion & Compassion 1914-1918
• Dictionnaire du Chemin des Dames
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
