Ubbergen, Rijksstraatweg

Deze deftige school heeft, net als vrijwel alle andere katholieke kostscholen, in de jaren zeventig van de vorige eeuw haar deuren gesloten. De bloeitijd van de Nederlandse kostschool ligt nu ver achter ons. In Engeland daarentegen geldt nog steeds: als ouders veel geld hebben en hoge ambities koesteren, dan sturen ze hun kinderen naar een kostschool.

De Nederlandse kostschool is een vrijwel uitsluitend katholiek fenomeen, die haar grootste populariteit bereikt tussen de twee wereldoorlogen; dan zijn er ongeveer honderdvijftig kostscholen voor meisjes en honderd voor jongens. Het is de tijd van de katholieke emancipatie, de grote gezinnen en gebrek aan geschikt katholiek middelbaar onderwijs in de buurt. De scholen zijn van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat doortrokken van het geloof. Volgens Hugo Claus, die in Vlaanderen naar een katholieke kostschool ging, is God overal voelbaar. ‘God zit, geloof ik, heel veel in kostscholen. Op de speelplaats zat hij ook, en als de zuster, wanneer we speelden, één keer floot, dan bleef je helemaal onbeweeglijk stilstaan als een trillende jachthond.’

Het dagelijks leven staat geheel in het teken van deugd en zonde. Slecht gedrag wordt niet alleen bestraft, maar ook voorzien van het etiket ‘zonde’. De groepsdruk helpt daarbij een handje. Wanneer een van de leerlingen ‘zondigt’, dan laten ook alle andere leerlingen hun afkeuring blijken. ‘Je weet ineens weer, hoe slecht je bent,’ schrijft een van hen in de bekende kostschoolroman Internaat uit 1930. Beloningen worden verpakt in religieuze vorm: erekaarten, linten en kruisen. Een geel lint voor de beste in godsdienst, groen voor vlijt en dan nog linten voor orde en beleefdheid.

Jongens en meisjes worden strikt gescheiden gehouden. Uit angst echter voor te intieme omgang met de eigen sekse bepleit de vooraanstaande, katholieke pedagoog Perquin in de jaren vijftig ‘het bevorderen van heteroseksueel gedrag’. Het onderdrukken van intieme vriendschappen met de eigen sekse is volgens hem niet het ‘middel tot genezing’. Daarmee luidt hij ongewild het einde van de seksescheiding in het katholieke onderwijs in.

De kostscholen worden doorgaans door kinderen uit de hogere milieus bezocht. Toch zijn er ook daarin rangen en standen. De deftigste kostscholen voor meisjes zijn te vinden in Amersfoort, Vught en Ubbergen. Deze meisjes worden met veel Franse lessen, declameren, reverences maken en fijne handwerken opgeleid tot welopgevoede dames. Zij hebben geen corvee, omdat er vanuit wordt gegaan dat zij later zullen beschikken over bedienden. Voor de jongens zijn de kostscholen van de jezuïeten in Nijmegen en Zeist voor de elite. Maar of men nu op een eliteschool zit of op een school met lagere status, overal is het eten abominabel slecht.

Kenmerkend voor de kostschool is het totale maatschappelijke isolement: leerlingen komen nauwelijks buiten de poort, gaan slechts een paar keer per jaar naar huis, bezoektijd van ouders is strikt gereguleerd en de post wordt gecensureerd. Het leven is streng en gedisciplineerd.

Nederland kende meer dan tweehonderd kostscholen

In de jaren zeventig, wanneer de zusters en paters niet meer ruim voorhanden zijn en hun onderwijstaken neerleggen, proberen de scholen hun teruggang te stoppen door een verschuiving in hun doelstellingen. Sommige scholen leggen zich toe op schipperskinderen, andere op probleemkinderen. De school in Vught wordt een beroemd taleninstituut waar talloze meer of minder bekende Nederlanders voor veel geld hun moderne talen bijspijkeren. ‘Bij de zusters in Vught’ wordt een deftig keurmerk, terwijl er geen zuster meer te zien is. Het imposante gebouw met marmeren trappen, granieten zuilen en zandstenen balustrades op de berg in Ubbergen is nu een milieuvriendelijke leefgemeenschap waar men kan mediteren, concerten geven en exposities houden.  

Sjoerd Karsten is hoogleraar Onderwijskunde aan de Universiteit van Amsterdam

Bekijk op www.didactiefonline.nl de korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten. Deze maand: op bezoek bij een kostschool.