Opvoeden terwijl je wordt opgevoed!

Paradoxale wetten

In het onderwijs zijn we vertrouwd met de psychologische basisbehoeften: relatie, autonomie en competentie. Maar die behoeften zijn – ten opzichte van elkaar – paradoxaal. Je kunt alleen jezelf worden door anderen. Er is een juiste spanning nodig, die ontstaat op het snijvlak van elkaar uitdagende of zelfs tegengestelde belangen en motieven. Relaties zijn in de leraar-leerling-interactie niet nodig om met iedereen bevriend te raken. Relaties zijn nodig om autonomie te verlenen. Wie geen of geen goede relaties met anderen heeft, kan anderen nauwelijks aansporen, uitdagen, bemoedigen, zelfs niet corrigeren of straffen. Je kunt niet loslaten wat je niet vasthebt. Dus een investering in de anderen is een voorwaarde om gevoel te krijgen voor de mate van autonomie die zij aankunnen. Dat geldt voor leraren naar leerlingen en voor leiders naar leraren.

De eerste paradoxale wet is:

Maar hoeveel autonomie? Dat lijkt een van de grote vragen. Hoeveel vrijheid mag je nemen en hoeveel vrijheid mag je geven? Veel leerlingen kunnen meer vrijheid aan dan ze nu krijgen van hun leraren. Andere leerlingen lopen soms verloren, omdat ze niet weten hoe ze met vrijheid om moeten gaan. Vrijheid staat niet op zichzelf. Het is begrensd. De vrijheid van de een is begrensd door de vrijheid van de ander. Om vrijheid op een juiste manier te ontwikkelen, zul je verantwoordelijkheid moeten nemen voor je handelen.

De tweede paradoxale wet is:

Door vrijheid en verantwoordelijkheid te koppelen, kan een leraar onderscheid maken in de ruimte die leerlingen van hem krijgen. De mate waarin leerlingen rekenschap kunnen afleggen over hun gedrag en handelen, zegt iets over de vrijheid die zij aankunnen. Leraren moeten duidelijk zijn over hun verwachtingen met betrekking tot de inhoudelijke opdrachten en de ruimte en de tijd die beschikbaar zijn. Kinderen willen uitgedaagd worden om zo veel mogelijk initiatieven te nemen en om verantwoordelijkheid te nemen over inhoud en planning.

Vrij en verantwoordelijk

Tot na de Tweede Wereldoorlog waren de gezagsverhoudingen bepaald in gezinnen, bedrijven, verenigingen en de politiek. Waar gezag niet werd geaccepteerd, kon macht worden gebruikt. Uiteraard is nog een deel van die structurering zichtbaar, maar veel van deze instituten hebben niet meer vanzelfsprekend het gezag. Ouders, werkgevers, voorzitters en politiek leiders mogen zich op een andere manier leren verhouden tot jongeren, werknemers, leden en volgers. De hiërarchische verhoudingen zijn niet meer vanzelfsprekend. Misstanden hebben blootgelegd dat veranderingen noodzakelijk waren. Toch zijn we zoekende naar een alternatief. Iedereen is uitgenodigd om te participeren. Dat is prachtig, maar hoe moeten we dan met elkaar omgaan? Als we een andere wereld willen, zullen we het ook anders moeten doen. Als we het anders moeten doen, zullen we andere mensen moeten worden. Waar we vroeger traditioneel opgedeeld waren en de rollen waren bepaald, zullen we ons nu bewust moeten worden hoe ieder mens in de nieuwe wereld op een juiste manier vrij kan zijn en verantwoordelijkheid kan nemen. Dat geldt voor de leerling, maar ook voor de leraar én voor de leider!

Het is de hoogste tijd om de rollen van de leerling, de leraar en de leider te (her)definiëren, om te bezien wie wanneer welke rol kan nemen. Als we willen dat (jonge) mensen participeren, moeten we ze ruimte bieden. We zullen ruimte moeten nemen, maar ook geven. Dat vraagt dat we van rol wisselen als dat nodig is en anderen uitdagen om nieuwe kansen te pakken.

De rollen

Een leerling is niet vanzelfsprekend een kind. Het is een rol die ieder mens kan behouden.

          Een leerling leert verantwoordelijkheid te nemen voor zichzelf.

Een leraar is niet vanzelfsprekend een volwassene. Het is wel de rol naar volwassenheid.

          Een leraar neemt verantwoordelijkheid voor degenen met wie hij optrekt.

Een leider is niet vanzelfsprekend de baas. Het is de rol naar een groter bewustzijn.

          Een leider neemt verantwoordelijkheid in het grotere levensgeheel.

De fasen zijn niet leeftijdsgebonden. De rollen kunnen om elkaar heen draaien en zijn vaak situationeel. Ook speelt de ‘emotionele leeftijd’ mee. Volwassenen zijn in sommige situaties emotioneel jong. Jongeren zijn in sommige situaties emotioneel oud.

Als we met en van elkaar willen leren, zal iedereen zich moeten verantwoorden over de vrijheid die hij kiest. Alleen dan kan het emancipatieproces van alle deelnemers in een juiste verhouding komen te staan met het democratiseringsproces dat we als samenleving doormaken. Dat doe je niet met een dictaat of een document, maar door jezelf te emanciperen. Opvoeden terwijl je wordt opgevoed!

Marcel van Herpen publiceerde onlangs het boek ‘Wij zij Leiders’ waarvoor hij onder andere interviews hield met Guido Weijers, Peter R de Vries, Guus Hiddink, Paul de Leeuw, Rob Bertholee, Giel Beelen, Bibian Mentel, Daan Roosegaarde, Prinses Laurentien, Peter Heerschop, Guus Meeuwis, Mark Rutte, Andre Kuipers, Ruud van Nistelrooy, Marlies Dekkers, Patrick Lodiers, Youp van het Hek, Mart Smeets, Minke Booij, Theo Maassen, Mart de Kruif.

Wij zijn Leiders is te bestellen via: www.centrumpedagogischcontact.nl

Meer info over Marcel van Herpen vind je hier.