Onderwijsrituelen

Er zijn van die momenten waarop alles klopt. De kinderen zitten er helemaal in, je staat erbij, je kijkt ernaar en je geniet. Soms is het een glinstering in de ogen, dan weer zijn het rode wangen en een tong uit de mond. Soms is er veel energie en geluid en dan weer is er een geconcentreerde stilte, een dromerige blik richting de horizon. Kinderen kunnen zich op verschillende manieren verwonderen over de wereld en zich diep verbonden voelen in het moment. Het zijn gouden momenten tijdens het werk van de leerkracht.

In de literatuur en de discussies over de pedagogische opdracht van het onderwijs is een van de centrale vragen hoe we het kind tot een volwassen dialoog met de wereld kunnen uitnodigen. Of met andere woorden: hoe kunnen we bij het kind het verlangen wekken om in afstemming met de ander en het andere zijn eigen weg in het leven te vinden en vorm te geven? Die voortdurende en soms ingewikkelde dialoog tussen de binnenwereld en de buitenwereld is een wederkerig proces van ontvangen en geven. Het kind leert daarbij niet alleen de wereld als object te begrijpen, maar wordt tegelijkertijd ook door de wereld als subject gegrepen.

De Duitse socioloog Hartmut Rosa beschrijft een dergelijk proces als resonantie. Sterker nog, hij pleit voor een resonantie pedagogiek waarbij deze wederkerigheid tussen het kind en de wereld voorop staat en die gemeten wordt met een ‘glinsterende-ogen-index’. En als dat lukt, als het kind opgaat in het spel tussen wat de opdracht, de lesstof of de ander van hem vraagt en wat het zelf de wereld te zeggen heeft, dan kan er een heerlijk gezoem in de klas klinken.

Tijdens de master kunsteducatie heb ik dit pedagogische moment, het moment waarop het kind zich verwondert en door de wereld gegrepen wordt, onderzocht. Ik ontdekte daarbij dat in veel (religieuze) rituelen deze wederkerige verbinding van het individu met de wereld al vele eeuwen wordt geoefend, gevierd en geduid. In het Hindoeïsme, bijvoorbeeld, kent men het begrip ‘darshan’. Dat is het moment waarop je als mens (de gelovige) ervaart samen te vallen met alles (de goden) om je heen.

Een priester leerde mij dat het wezen van een ritueel is om het ‘ik’ met de wereldziel te verbinden. Dat klinkt misschien wat verheven maar denk eens aan het begroetingsritueel van de hand, het zingen van een verjaardagslied of het vieren van Kerst. Het zijn allemaal momenten waarop we even aandacht schenken, tijd nemen en moeite doen voor de ander, het verstrijken van de jaren of de donkere en koude periode van de winter.

Rituelen zijn zogezegd vieringen en oefeningen om op een bepaalde plek en op een bepaald moment de verbinding tussen jou als individu en de wereld om je heen te versterken. In rituelen zag ik overeenkomsten met de pedagogiek waarbij wordt onderzocht hoe je op het juiste moment het juiste kunt doen om zo het kind te begeleiden in zijn ‘in de wereld komen’. En zo ontstond het idee van het ‘onderwijsritueel’.

Mijn vraag was dan ook: hoe kunnen we met onderwijsrituelen de wederkerigheid van het kind met de wereld zichtbaar maken en versterken?

Je zou het ‘onderwijsritueel’ kunnen zien als een serie activiteiten rondom een enkel onderwerp. Verhalen en verschillende vormen van kunst kunnen kinderen enthousiast maken om aandacht te schenken, tijd te nemen en moeite te doen. Met als doel de mogelijkheid te scheppen dat kinderen zich persoonlijk tot een onderwerp gaan verhouden. Kinderen leren daarbij niet alleen iets te zeggen over de wereld, maar leren ook te luisteren naar wat de wereld hen te zeggen heeft.

Maskers maken

Tijdens mijn onderzoek hebben kinderen uit groep 6 van een Zwolle basisschool aan dierenmaskers gewerkt. Ze hebben een dier gekozen en de vormen onderzocht door te boetseren. Ze hebben kippengaas gevormd, papier geplakt, hun masker geschilderd. En tot slot hebben ze een lofdicht voor hun dier geschreven en dat opgenomen met film.

Tijdens alle fases van het werken aan de maskers waren de kinderen op verschillende manieren in dialoog met de kennis over de dieren, de vaardigheden en de materialen. Soms moesten ze daadkracht en moed tonen om de materialen zo te vormen dat de snuit en de oren van het dier ontstonden. Soms moesten ze even geduld hebben omdat het papier of de verf moest drogen.

De kinderen verwonderden zich over de schoonheid en kenmerken van de verschillende dieren. Maar ze verwonderden zelf de wereld ook door aandacht, tijd en moeite te schenken aan hun werk. Met als resultaat 26 prachtige maskers waar de kinderen met hart en ziel aan hadden gewerkt.

Als leerkracht vervul je bij het uitvoeren van een dergelijk ‘onderwijsritueel’ verschillende rollen. De ene keer ga je te werk als een ‘koster’ die zorg draagt voor het lokaal en de materialen: vegen, verzamelen, opruimen en organiseren. En de andere keer ben je als een ‘sjamaan’ die verwondert met verhalen en met bezieling de kinderen inspireert.

Ik zie echter ook dat er op dit moment een andere wind waait in het Nederlandse onderwijs waarbij, aangewakkerd door de coronasluitingen, het accent op kennis en vaardigheden wordt gelegd. Toch ben ik ervan overtuigd dat juist nu ook het oefenen van aandacht schenken, tijd nemen en moeite doen kan helpen om kinderen voor te bereiden op hun toekomst.

De film en de gehele scriptie is te vinden op: www.onderwijsrituelen.nl

Michiel Bos is kunstdocent in het basisonderwijs; hij deed een master Kunsteducatie aan ArtEZ in Zwolle. Hij studeerde af met een onderzoek naar Onderwijsrituelen in de context van een Vrijeschool (Zwolle) en een reguliere, openbare school. Het gehele onderzoeksessay is te lezen via deze link https://onderwijsrituelen.nl/wp-content/uploads/2022/07/Onderwijsrituelen_MichielBos_OnderzoeksEssay.pdf.