Een mooie zomerdag omstreeks 1910. Op het schoolplein, voor de dichtbegroeide heg, geeft een schoolfotograaf aanwijzingen waar de leerlingen zich moeten opstellen. Moeders wisten dat deze dag eraan zat te komen: de kinderen zijn op hun paasbest gekleed.
‘Niet bewegen!’ Met één klik is de groep op de gevoelige plaat vereeuwigd. Terug naar het donkere klaslokaal, waar de lommerrijke bomen het felle zonlicht buiten houden. De onderwijzer int het geld voor de schoolfotograaf. Binnenkort worden de foto’s afgeleverd, een tastbare herinnering voor later.
Serieuze gezichten. Enkele kaalgeschoren koppies. Luizen? Een jongen gekleed in een matrozenpakje, de mode van die tijd. Gestolde schooltijd van ruim een eeuw geleden. Als ik beter kijk, zie ik rechts achterin, half verstopt in de schaduw, vier kinderen nieuwsgierig in de lens blikken. Deze leerlingen mochten niet prominent op de foto, omdat de huishoudportemonnee chronisch leeg was. Opgelapte scheuren in vale jurkjes, verschoten broeken, schoenen met gaten. Of erger, ongemakkelijke houten klompen, het schoeisel van de armen.
Deze klassenfoto symboliseert kansenongelijkheid. De kinderen die niet op de foto staan werden buitengesloten van hun bevoorrechte klasgenoten. Ze waren, letterlijk, bijna onzichtbaar. Had de fotograaf mededogen met deze kansarme sloebertjes? Ik denk het wel, anders had hij ze weggejaagd.
Arme leerlingen
mochten niet
prominent op de foto
Na meer dan 125 jaar dreigt de traditie van de jaarlijkse klassenfoto te verdwijnen. De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), de strenge privacywet uit 2018, eist dat ouders vooraf toestemming geven als er beeldmateriaal van hun kinderen wordt gedeeld. Het verzamelen van handtekeningen levert zoveel administratieve rompslomp op, dat veel scholen de schoolfotograaf afzeggen.
Een directeur van een scholengemeenschap verzucht dat de AVG soms voor absurde uitwassen zorgt: ‘Een boze vader die geen toestemming had gegeven voor de klassenfoto eiste een schadevergoeding van 30.000 euro van school.’ De AVG als verdienmodel. Het is de ironie van ons digitale tijdperk dat er enerzijds aan de lopende band, vaak ongevraagd, foto’s en filmpjes worden gemaakt die vervolgens gedeeld worden op sociale media. Geen haan die ernaar kraait. Anderzijds legt deze privacywet voor het delen van beeldmateriaal strenge regels op, die ervoor zorgen dat een in veler ogen onschuldige traditie als de klassenfoto dreigt te verdwijnen.
In de beeldcollectie van het Onderwijsmuseum zijn duizenden school- en klassenfoto’s opgenomen, afkomstig uit opgedoekte lagere schooltjes, opgeschoonde archieven van middelbare scholen en de omvangrijke fotocollectie van het onderwijsministerie. Maar ook schenkingen van privépersonen, die de schoolkiekjes van hun overleden familieleden aan het museum schonken. Het Onderwijsmuseum bewaart voor de eeuwigheid. Als de laatste schoolfotografen binnenkort hun bedrijven opdoeken, dan kan de omvangrijke deelcollectie klassenfoto’s worden afgesloten. Is dat jammer?
Voor de huidige leerlingen misschien niet. Met hun mobieltjes leggen ze het hedendaagse schoolleven minutieus vast. Vraag is echter of deze digitale beelden de tand des tijds doorstaan. Een op hoogwaardig papier afgedrukte foto gaat langer mee. Onderwijshistorici vinden het zeker jammer. De klassenfoto is een tijdmachine waarmee je een kijkje neemt in een schoollokaal uit het verleden. Wat hing er aan de muur? Welke leermiddelen stonden er in de kast? Hoe zagen de schoolbanken eruit? Wat was de kledingkeuze? De buitenfoto uit 1910 is van dit laatste een treffend voorbeeld.
Exit klassenfoto door de AVG? De tijd zal het leren.
Jacques Dane is hoofd onderzoek en conservator van het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht. Meer lezen?
Dit artikel verscheen in Didactief, maart 2024.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
