De duurzaamheidsagenda

Enkele decennia geleden gold milieuproblematiek nog als stokpaardje van een kleine minderheid – het heette toen vaak nog milieuvervuiling. Momenteel is duurzaamheid een thema waar niemand meer omheen kan, en de meesten ook niet meer omheen willen. Bedrijven begrijpen dat. De Verenigde Naties begrijpen dat. In de politiek ligt het wat lastiger (denk aan het Klimaatakkoord), ook omdat politieke partijen tegenwoordig vaak meer op zoek lijken naar thema’s waarmee ze kiezers binnen kunnen halen dan dat ze de standpunten van kiezers in het politieke speelveld vertegenwoordigen.
Natuurlijk kan ook het onderwijs niet om duurzaamheid heen en dat is maar goed ook. Hoe kan het onderwijs deze thematiek het beste oppakken? Een optie die rond burgerschap wordt beproefd, is het creëren van een heldere duurzaamheidsagenda die vervolgens systematisch wordt geïmplementeerd. Dus we vragen de minister om een aanscherping van de duurzaamheidsopdracht, Curriculum.nu om heldere leerdoelen, SLO om leerlijnen, Cito om valide toetsen, NRO om effectiviteitsonderzoek, het onderwijs om het uit te voeren en de inspectie om daarop toe te zien. En wie het niet zint, moet zijn heil maar ergens anders zoeken, zoals de minister-president het een tijdje geleden wat krachtiger formuleerde ten aanzien van de Nederlandse waarden.

Ecologische crisis
is allereerst een
‘egologische’ crisis

Is daarmee het probleem geklaard? Waarschijnlijk niet. Wie niks opheeft met de Nederlandse rechtsstaat, kan misschien nog wel elders terecht, maar wat het milieu betreft, zitten we allemaal in hetzelfde schuitje. Er is immers geen ‘planeet B’. Wat ook ongemakkelijk voelt, is dat het zwaarbelaste onderwijs er weer een agenda bijkrijgt. Hoe duurzaam is dat eigenlijk? Maar het belangrijkste probleem is misschien wel dat duurzaamheid wordt benaderd vanuit een beheersingsperspectief: als we het onderwijs beter in onze greep krijgen – heldere agenda, effectieve interventies, krachtige inspectie – zal dat uiteindelijk duurzaam handelende burgers opleveren.
Maar is de milieuproblematiek niet juist het gevolg van een doorgeschoten beheersingsmotief? Van een doorgeschoten ambitie om onze wil aan de natuur op te leggen, de natuur als ding te zien waar we naar believen mee denken om te kunnen gaan, zonder haar daar zelf een stem in te geven? Zo bezien verschijnt de ecologische crisis als een ‘egologische’ crisis: het gevolg van een cultuur en tijdgeest waarin iedereen zijn zegje wil doen, maar waarin we het vele malen lastiger vinden om ons iets te laten gezeggen. Een cultuur en tijdgeest, met andere woorden, waarin de logica van het ego hoogtij viert. Dat laat een hele andere uitdaging voor het onderwijs zien waar het gaat om duurzaamheid, namelijk de vraag hoezeer het onderwijs zelf gevangen is in of doordrenkt is van de logica die aan die problematiek ten grondslag ligt.
Dit geeft een andere ‘toegang’ tot de kwestie van duurzaamheid: niet als agenda die opgelegd en uitgevoerd moet worden maar als een principe dat door het onderwijs heen verzorgd zou moeten worden. Ik zou het principe waar het hier om gaat willen benoemen als het realiteitsprincipe. Het heeft te maken met het inzicht dat de wereld buiten ons een eigen integriteit heeft waar we in onze interacties rekening mee moeten houden. Kort gezegd betekent het dat de wereld buiten ons grenzen aan ons oplegt en dus zelfbegrenzing van ons vraagt of, met een pedagogische term, ons uitdaagt om volwassen in de wereld te staan. Niet groeien en bloeien, maar beseffen dat er grenzen aan de groei zijn, zoals de Club van Rome het in 1972 al krachtig formuleerde. Onderwijs waarin dit besef centraal staat, zou van meer betekenis kunnen zijn voor duurzaamheid dan alle goed bedoelde agenda’s bij elkaar.

Gert Biesta is hoogleraar aan Maynooth University (Ierland) en aan de Universiteit voor Humanistiek. 

Deze column verscheen in Didactief, mei 2019. 
 

Literatuur

Meadows, D. & Club van Rome (1972). Rapport van de club van Rome: Grenzen aan de groei. Utrecht: Aula/Het Spectrum.

Verder lezen

1 Burgerschap: puntjes op de i