Als lerarenopleider bezoek ik vaak studenten op hun stage om lessen te observeren. Zo'n bezoek eindigt altijd met een gezamenlijke reflectie op de belangrijke vraag: Wat denk je dat je leerlingen vandaag geleerd hebben? Slechts enkele studenten blijken dan inzicht te hebben in het resultaat van hun onderwijsactiviteiten. Op de vraag welke basisprincipes van leren hier een rol speelden, hebben vaak noch de studenten noch de coaches een idee. Eerdere studies beschrijven een vergelijkbaar beeld. Dat is best zorgwekkend. Want de studenten hebben dus van tevoren geen leerdoel gesteld en hebben ook niet onderzocht of dat leerdoel gehaald is.
Lerarenopleiders maken
weinig leertheorie zichtbaar
in eigen lessen
Ik ben nieuwsgierig wat lerarenopleiders eigenlijk weten van leren, expliciet en impliciet. Zouden die bijvoorbeeld wel leerdoelen stellen en evalueren in hun lessen? En hebben ze dat dan geleerd op de lerarenopleiding? En vonden ze dat belangrijk? Welke ideeën dragen ze met zich mee en in hoeverre beïnvloeden die hun dagelijkse didactische keuzes? Je zou verwachten dat studenten theorie over leren zouden moeten hebben geleerd tijdens hun opleiding. Maar in een eerder onderzoek vond ik dat lerarenopleiders zelf weinig leertheoretische principes of theorieën expliciet zichtbaar maakten in lessen.
Eerder beschreven Hennissen et al. (2017) dat studenten theorie wel toepassen in de praktijk en cognitief groeien, maar dat juist de manier waarop het wordt aangeboden belangrijk is. En of de aangeboden inhoud aansluit bij wat studenten aan hun leerlingen willen overbrengen (het beoogd curriculum).
Dit bracht mijn collega’s en mij ertoe drie vragen te stellen. Eerst wilden we inventariseren wat er eigenlijk aan leertheorie wordt aangeboden op de Nederlandse lerarenopleidingen en hoe dat wordt gedaan. Maar de belangrijkste vraag is welke visie daaronder ligt: (waarom) vindt men het van belang dat leertheorie wordt aangeboden en doet men dat ook in de praktijk? We kozen voor een kwalitatieve benadering en hielden semi-gestructureerde interviews met acht lerarenopleiders, vier van een eerstegraads en vier van een tweedegraads opleiding aan acht verschillende opleidingen.
Het cursusaanbod aan leertheorie blijkt zéér divers. Van vrijwel niets tot complete cursussen, al dan niet met een tentamen. De tweedegraads opleidingen hebben een landelijk verplichte kennisbasis, maar die wordt zeker niet altijd gevolgd. Van de vier tweedegraadsopleidingen die wij bevroegen, boden er drie de grote theorieën aan (behaviourisme, cognitivisme, de socio-historische benadering en het constructivisme) maar meer specifieke aspecten van leren zoals conceptual change, breinleren en de werking van het geheugen bleken in de meeste gevallen afhankelijk van persoonlijke keuzes van opleiders of opleidingen.
Alle opleidingen die wij onderzochten, bieden leertheorie aan in het begin van de opleiding en vanuit een deductieve aanpak (theorie wordt aangeboden en er wordt een stageopdracht aan gekoppeld). In de eerstegraads opleiding wordt het door vakdocenten gegeven, in de tweedegraads opleidingen door docenten onderwijskunde.
Wat opvalt is dat de keuzes waar en hoe leertheorie in het programma terecht komt, vaak zijn gemaakt op basis van randvoorwaarden zoals beperkte tijd, aanwezige deskundigheid, persoonlijke voorkeur van een docent, wat het gekozen boek aanbiedt en voorkennis van studenten. Hoewel leertheorie telkens aan het begin van de studie wordt aangeboden, geven alle deelnemers aan dat het onderwerp eigenlijk achteraan in het curriculum, of beter nog, na een aantal jaren ervaring zou moeten worden bestudeerd wanneer de docent zijn of haar positie voor de klas verstevigd heeft en meer ervaring heeft met de didactiek.
Op zoek naar de waarom-vraag, de visie op de rol van leertheorieën, noemden de ondervraagde lerarenopleiders zes thema’s. Leertheorieën leiden tot bewustwording van wat leren is, tot verrijking van het didactisch redeneren, tot versterking van de verbinding tussen theorie en praktijk, tot bewustwording van wat een theorie überhaupt is en welke rol theorieën spelen in het onderwijs, tot verbetering van de kwaliteit van het onderwijs en tot verbetering van de professionaliteit.
Alle acht deelnemers stellen op voorhand dat leertheorie onmisbaar is in de lerarenopleiding: leraren moeten iets van leren weten. Ook ondersteunt iedereen direct het principe Teach as you Preach: lerarenopleiders moeten dus het leerproces in hun (vak)lessen kunnen expliciteren, maar zes van de acht geïnterviewden twijfelden of hun collega’s dat kunnen. Het meest opvallend was de reactie op de vraag: Kun je een goede leraar zijn zonder theorie? De deelnemers hadden allemaal tijd nodig om tot een antwoord te komen en de antwoorden waren onzeker en gevarieerd. Er was duidelijk een conflict tussen hun overtuiging dat in het hoger onderwijs het handelen vanuit theorie verantwoord moet kunnen worden en hun dagelijkse ervaring dat studenten zelden vanuit de theorie handelen en het moeilijk vinden hun keuzes theoretisch en authentiek te onderbouwen. Hier lijkt een andere kloof zichtbaar te worden, namelijk die tussen de theorie en de praktijk. Tussen het aangebodene en geleerde, tussen hoe het zou moeten zijn en wat het is, tussen wenselijk en haalbaar.
Het is interessant om onze bevindingen vanuit twee perspectieven te bekijken. Ten eerste hebben Korthagen et al. (1999) beschreven dat theorieën zelden worden geleerd of begrepen (laat staan correct toegepast) wanneer ze deductief worden aangeboden, dat wil zeggen als een abstracte theorie uitgewerkt moet worden in de praktijk. Echt begrip ontstaat veeleer inductief, wanneer mensen kleine theorieën vormen door hun dagelijkse ervaringen te ordenen. De ervaringen rondom leren die studenten opdoen in hun stage komen vaak pas in latere jaren boven, omdat in de eerste jaren de focus voornamelijk ligt op het pedagogisch stuk en klassenmanagement. Maar het is moeilijk denkbaar dat studenten vanuit ervaringen bottom up zelf hele leertheorieën vormen. Wellicht zou het daarom verstandiger zijn om een aantal duidelijke principes van leren aan te leren zodat studenten concrete handvatten hebben voor de les van morgen. Meer lezen? Lees dan de APA Top-20 principles of learning of het boek 12 Wijze lessen van Surma et al.
Erik Meij is lerarenopleider aan Hogeschool Windesheim, vestiging in Zwolle, en aan VU Amsterdam.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
